O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika unversiteti huzuridagi pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tarmoq markazi

Izomeriyasi va nomlanishi. Karbon kislotalarning gomologik qatori chumoli kislota H-COOH dan boshlanadi. Ularning dastlabki 3 vakilini izomerlari yo’q. To’rtinchi vakilidan boshlab izomeriya hodisasi kuzatiladi.

Kislotalarni sistematik nomenklatura bo’yicha nomlashda tegishli to’yingan uglevodorod nomi oxiriga kislota so’zi qo’shib o’qiladi. Quyida to’yingan bir asosli karbon kislotalarni empirik va sistematik nomenklaturada nomlashga misol keltiramiz:

Kislotaning tuzilishi	Empirik (tasodifiy) nomenklatura bo’yicha nomi	Sistematik nomenklatura bo’yicha nomi
H – COOH	Chumoli kislota	Metan kislota
CH3-COOH	Sirka kislota	Etil kislota
CH3-CH2-COOH	Propion kislota	Propan kislota
CH3-CH2-CH2-COOH	Moy kislota	Butan kislota
	Izomoy kislota	2-metil propan kislota
CH3–CH2–CH2–CH3–COOH	Valerian kislota	Pental kislota
	Metiletil sirka kislota	2-metil butan kislota
	Izovalerian kislota	3-metil butan kislota

Keng tarqalgan ayrim kislotalar quyidagicha nomlanadi:

CH₃ – (CH₂)₄ – COOH kapron kislota

CH₃ – (CH₂)₅ – COOH enant kislota

CH₃ – (CH₂)₁₀ – COOH laurin kislota

CH₃ – (CH₂)₁₄ – COOH palmetin kislota

CH₃ – (CH₂)₁₆ – COOH stearin kislota

Kislota qoltiqlari quyidagicha nomlanadi (ularni umumiy nomda atsillar deyiladi):

formil, metanoil

atsetil, etanoli
propionil, propanoil
butiril, butanoli
Kislotalarning olinish usullari. Kislotalar olishning bir necha usullari ma’lum. Ulardan ayrimlarini biz oldingi bo’limlarda ko’rib chiqqanmiz. Kislotalarni:

1. 
   Birlamchi spirtlarni oksidlab,
   
2. 
   Aldegidlarni oksidlab,
   
3. 
   Metallorganik birikmalardan olish mumkin.
   
4. 
   N
   
   itrillarni mineral kislotalar yoki ishqorlarning suvdagi eritmalari bilan qo’shib qizdirilganda kislotalar hosil bo’ladi:
   

Kislotalar sanoatda parafin uglevodorodlarini yuqori haroratda katalizatorlar ishtirokida havo bilan oksidlab olinadi. Bunda kichik molekulyar massaga ega bo’lgan uglevodorodlar bug’ fazada yuqori bosim ostida, katta molekulyar massaga ega bo’lgan (C₁₆H₃₄-C₃₀H₆₂) uglevodorodlar suyuq fazada 400-500⁰C va 130-200 atm bosim ostida oksidlanadi.

Karbon kislotalarni sanoatda olishning eng istiqbolli usuli ularni oksosintez yordamida olish hisoblanadi. Bu jarayon 300-400⁰C, 200-500 atm bosim va nikel tetrakarbinoli katalizatorligida olib boriladi. Oksosintez jarayoni ikki yo’nalishda sodir bo’ladi:

bosh yo’nalish
qo’shimcha

yo’nalish