O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Odam  faoliyatining  hayvonlarga  ta′siri.  Odamlar  qadimdan  hayvonlarni  ovlashgan. 
Lekin  tosh  va  tayo‘q  bilan  ov  qilingan  davrda  odam  hayvonlar  soniga  sezilarli  ta′sir 
ko‘rsatmagan.  O‘qyoyning  kashf  etilishi  va  ovchilik  qurollarining  takomillashuvi  bilan 
insonning  hayvonlar  soniga  ta′siri  ham  kuchayib  borgan.  Ko‘p  ovlanishi  tufayli  dastlab 
mamontlar, qora mollarning yovvoyi ajdodi yevropa turi, yirik dengiz hayvoni – stellerov sigiri, 
otlar  ajdodi  tarpan  va  boshqa  bir  qancha  hayvonlar  butunlay  qirilib  ketdi.  Agar  17  asrgacha 
inson  aybi  bilan  150  tur  umurtqali  hayvon  yo‘qolib  ketgan  bo‘  lsa,  20  asr  davomida  bunday 
hayvonlar soni 600 dan oshdi. Insoniyat tarixi davomida yo‘q bo‘lib ketgan sutemizuvchilarning 
120  turidan  47  tasi  20  asrga  to‘g‘ri  keladi.  Hozirgi  davrda  yer  yuzida  har  bir  sutka  davomida 
bittadan  hayvon  turi  yo‘qolib  bormoqda.  Batamom  yo‘qolib  ketgan  hayvonlar  qatoriga  20  asr 
boshlarigacha  Amudaryo  va  Sirdaryo  o‘zanlarida  yastanib    yotgan  to‘qaylarda  yashagan  turon 
yo’lbarsini ham kiritish mumkin. 
Odamning  xo‘jalik  faoliyati  ta′sirida  bir  qancha  hayvonlarning  soni  keskin  kamayib, 
ularning  qirilib  ketish  xavfi  tug‘ilgan.  Hozir  Avstraliyadagi  xaltali  sutemizuvchilarning  35  turi 
yo‘qolib ketish xavfi ostida turibdi. Bunday hayvonlar qatoriga bir vaqtda keng tarqalgan, hozir 
esa  faqat  hayvonot  bog‘lari  va  qo‘riqxonalarda  saqlanib  qolgan  buxoro  bug‘usi-  xongul,  zubr, 
Prjevalskiy oti, los, yo‘rg‘a tuvaloq kabi ko‘plab hayvonlarni kiritish mumkin. 
Tabiatda  hayvonlar  sonining  keskin  kamayib  borishi  faqat  ularni  ovlash  yoki  qirib 
yuborish  bilan  bog‘liq  bo‘lib  qolmaydi.  Qo‘riq  yerlarning  o‘zlashtirilishi,  to‘g‘on  qurilib,  suv 
havzalari  paydo  bo‘lganida  daryo  vodiylarining  suv  ostida  qolib  ketishi  yoki  daryo  o‘zanlari 
qurib, to‘qaylarning  yo‘qolishi, botqoqliklarning quritilishi  va boshqa omillarning ta′siri  tufayli 
hayvonlar  yashash  muhitining  buzilishi  ham  katta  ta′sir  ko‘rsatadi.  Masalan,  cho‘ldagi  qo‘riq 
yerlar  o‘zlashtirilib,  ekin  ekiladigan  bo‘lsa,  cho‘l  muhitida  yashaydigan  hayvonlar 
(kaltakesaklar,  ilonlar,  toshbaqalar,  qushlar,  yumronqoziqlar,  qo‘ng‘izlar  va  boshqalar)  yangi 
muhitga  dosh  berolmasdan  qirilib  ketadi,  boshqalari  yangi  joyga  ko‘  chib  o‘tishadi.  Shuning 
bilan birga yangi o‘zlashtirilgan yerda birmuncha nam sharoitda yashashga va yashil o‘simliklar 
bilan  oziqlanadigan  umurtqasiz  hayvonlar  (shiralar,  qandalalar,  kapalaklar  qurtlari  va  boshqa 
hasharotlar) soni tez ortib boradi.  
 Hayvonlarga  qishloq  xo‘  jalik  zararkunandalariga  va  ekinlarning  kasalliklariga  qarshi 
qo‘llaniladigan  kimyoviy  moddalar  ham  katta  ta′sir  ko‘rsatadi.  Zaharli  moddalar  o‘simlik 
to‘qimalaridan  o‘txo‘r  hayvonlarga  va  ulardan  yirtqich  yoki  etxo‘r  hayvonlarga  o‘tib,  ularni 
o‘ldirishi mumkin.  
Tabiiy muhitning sanoat chiqindilari, suv havzalarini dalalardan oqib keladigan kimyoviy 
moddalar,  dengiz  va  okean  suvlarini  neft  mahsulotlari  bilan  ifloslanishi  hayvonot  dunyosiga 
ayniqsa katta salbiy ta′sir ko‘rsatadi. Yirik tankerlar halokatga uchrab, neftning suvga to‘kilishi 

---

suv hayvonlarini (sutemizuvchilar, qushlar, baliqlar, umurtqasizlar)ni yoppasiga qirilib ketishiga 
olib kelishi mumkin
2
.