O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

traxeyalar‖ deyiladi. 
Tengoyoqlilar  tuxumlari  urg‘ochi  hayvonlar  ko‘  krak  xaltasida  rivojlanadi.  Tuxumdan 
chiqqan  lichinkasi  ko‘krak  oyoqlarining  kuchsiz  rivojlanganligi  bilan  voyaga  yetgan  davridan 
farq qiladi. 
Tengoyoqlilar  dengiz  va  chuchuk  suv  havzalarida  hamda  quruqlikda  yashashga 
moslashgan  4500  dan  ortiq  turni  o‘z  ichiga  oladi.  Ularning  asosiy  qismi  dengiz  bentosi 
tarkibiga  kiradi.  Bir  qancha  turlari  planktonda  uchraydi.  Dengizlar,  sho‘  r  suvli  ko‘llara  va 
daryolarning  quyi  oqimida  uzunligi  10  sm  keladigan  dengiz  suvaragi  (Nesidothes  entomon) 
uchraydi.  Hovuz, ko‘  l  va tinch oqar suvlarda suv xo‘tikchalari  Asellidae  oilasi  vakillari  ko‘p 
uchraydi. Quruqlikda esa zaxkashlar (Oniscoidea kenja turkumi) keng tarqalgan. 
Tengoyoqlilar orasida (Oniscoidea) ayniqsa, katta amaliy ahamiyatga ega. O‘rta Osiyo 
cho‘ llarida keng tarqalgan Hemilepistus cristatus tuproqda 60-100 sm chuqurlikda in quradi. 
Inning ichida harorat qishda birmuncha iliq, yozda  salqin, namlik doimo bir xil bo‘ladi. Ayrim 
tengoyoqlilar  baliqlar  terisida  va  boshqa  qisqichbaqasimonlar  jabra  bo‘  shlig‘ida  parazitlik 
qiladi. 
Zaxkashlar  inlarida  oila  bo‘lib  yashaydi.  Indan  faqat  kechqurunlari  va  ertalab  chiqadi; 
qishda  esa  karaxt  holatga  o‘tadi.  Zaxkashlar  o‘  simlik  qoldiqlari  bilan  oziqlanib,  tuproq 
hosildorligini  oshirishda  yordam  beradi.  Ular  in  qazib,  tuproq  qatlamlarini  aralashtiradi; 
tuproqqa suv  shimilishi va havo o‘tishini  yaxshilaydi.  Shu sababdan ular  ini atrofida o‘simlik 
yaxshi o‘sadi. Zaxkashlarning tuproq hosil qilishdagi faoliyatini yomg‘ir chuvalchanglari bilan 

---

tenglashtirish  mumkin.  Sernam  sug‘oriladigan  maydonlarda  va  issiqxonalarda  keng  tarqalgan 
Hemilepistus zachvatkini zaxkashi o‘simliklarga birmuncha ziyon keltiradi. 
Har  xil  oyoqlilar,  ya‘ni  yonlab  suzarlar  (Amphipoda)  turkumi.  Yonlab  suzarlarning 
tanasi ikki yon tomondan siqilgan; tuzilishi tengoyoqlilarga birmuncha o‘xshash bo‘ladi. Bosh 
bo‘limi birinchi, ba‘zan ikkinchi ko‘ krak bo‘g‘imi bilan qo‘shilib ketgan. Fasetkali ko‘zlari va 
ikki  juft  moylovlari  yaxshi  rivojlangan,  og‘iz  organi  chaynovchi  tipda  bo‘ladi.  Bosh  qalqoni 
ostida muvozanat organi joylashgan. Ko‘krak oyoqlari 7 juft bo‘lib, bir-biridan birmuncha farq 
qiladi. Shu sababdan ularga har xil oyoqlilar nomi berilgan. 
Yonlab  suzarlarning  qorin  bo‘limi  olti  bo‘g‘imdan  iborat;  qorinoyoqlari  yaxshi 
rivojlangan. Uch juft ikki shoxli oldingi qorin oyoqlari tukchalar bilan qoplangan bo‘lib, suzish 
uchun  xizmat  qiladi.  Keyingi  2  juft  qorin  oyoqlari  ham  ikki  shoxli,  lekin  ular  orqa  tomonga 
egilgan. Bu oyoqlar telson bilan birga sakrovchi oyoqlar  - uropodlarni hosil qiladi. Ko‘payish 
davrida  urg‘ochilarining  ko‘krak  qismida  tuxum  xaltasi  hosil  bo‘ladi.  Xaltadagi  tuxumlar 
ichida embrionlar rivojlanadi. Yosh nasli voyaga yetgan davriga o‘xshash bo‘ladi. 
Yonlab suzarlarga 4500 dan ortiq tur kiradi. Ko‘pchilik turlari dengizlarda suv tubidagi 
loyqada  yoki  naysimon  inlarda  yashaydi.  Ayrim  turlari  planktonda  hayot  kechiradi.  Chuchuk 
suvli  ko‘  llarda  ko‘l  yonlab  suzari  Gammarus  lacustris  ,  oqar  suvlarda  G.balanicus  keng 
tarqalgan. Yonlab suzarlar ko‘pchilik ovlanadigan baliqlarning asosiy ozig‘i  hisoblanadi. Suv 
havzalarida  baliqchilikni  rivojlantirish  uchun  yonlab  suzarlarni  ko‘paytirish  ayniqsa  muhim 
ahamiyatga ega. 
O‘noyoqlilar  (Decapoda)  turkumi.  O‘  noyoqlilar  -  yirik  va  eng  murakkab  tuzilgan 
qisqichbaqasimonlar  (129-rasm).  Ularning  bosh  qismi  prototsefalonda  ikki  juft  moylovlari  va 
poyachali  bir  juft  fasetkali  ko‘zlari  joylashgan.  Harakatchan  poyacha  ko‘rish  maydonini 
kengaytiradi.  Poyachada  joylashgan  ichki  sekretsiya  bezlari  gormonlari  pigmentni  hujayrada 
tarqalishi, tullash, modda almashinuvi, qon tarkibidagi shakar va kaltsiy miqdorini boshqarish 
jarayonlariga ta‘sir ko‘rsatadi. Qisqichbaqalarning murakkab ko‘zlari pigment hujayralar qavati 
bilan  ajralib  turadigan  juda  ko‘p  mayda  ommatidlardan  tashkil  topgan.  Ko‘pchilik  uzundumli 
qisqichbaqasimonlar  antennulalari  2-3  shoxli  bo‘ladi.  Antennalardagi  tuklar  hid  bilish,  tuyg‘u 
va kimyoviy sezgi  organi vazifasini bajaradi. 
O‘noyoqlilarning  ko‘  krak  bo‘g‘imlari  uch  juft  jag‘  bo‘g‘imlari  bilan  qo‘shilib,  yaxlit 
jag‘ko‘krakni  hosil  qiladi.  Jag‘ko‘krakni  orqa  tomondan  karapaks  yopib  turadi.  Ko‘pchilik 
turlarida karapaksning oldingi qismi o‘tkir uchli rostrumni hosil qiladi. Oldingi uch juft ko‘krak 
oyoqlari  jag‘oyoqlarga  aylangan.  Jag‘oyoqlari  oziqni  ushlash  va  uni  og‘iz  teshigiga  surish 
uchun xizmat qiladi. Qolgan 5 juft ko‘krak oyoqlari yordamida ular o‘rmalaydi. Shu sababdan 
ular  o‘noyoqlilar  deb  ataladi.  Oldingi  bir  juft  ko‘krak  oyoqlari  oziqni  ushlash  uchun  xizmat 
qiladi. 
        Ko‘pchilik  qisqichbaqasimonlarning  tutish  oyoqlarining  qisqichi  bor.  Krablar  va 
zohid qisqichbaqalarning faqat birinchi juft oyoqlari; krevetkalarning oldingi ikki juft oyoqlari, 
daryo qiskichbaqalari, omarlar va ayrim krevetkalarning oldingi uch juft oyoqlarida qisqichlar 
rivojlangan.  Odatda  oldingi  ko‘krak  oyoqlarining  qisqichlari  boshqalariga  nisbatan  kuchliroq 
bo‘ladi. Langustlar va boshqa ayrim o‘noyoqlilarda qisqichlar bo‘lmaydi. Qisqichlar ko‘pincha 
asimmetrik, ya′ni  ulardan biri ikkinchisidan yirikroq bo‘ladi. Omarlarning yirik qisqichi dengiz 

---

kirpilarining  qattiq  po‘sti  va  mollyuskalar  chig‘anog‘ini  maydalash,  kichik  qisqichi  esa 
krevetka  va  baliqlar  tanasini  bo‘laklash  uchun  xizmat  qiladi.  Tropik  dengizlarda  tarqalgan 
chorlovchi  krablarning  o‘ng  qisqichi  chap  qisqichiga  nisbatan  juda  yirik  bo‘ladi.  Ayrim 
o‘noyoqlilarning  keyingi  ko‘krak  oyoqlari  ham  o‘zgargan  bo‘lishi  mumkin.  Masalan,  zohid 
qisqichbaqalarda  bu  oyoqlar  qisqargan  bo‘lib,  qisqichbaqa  tanasini  chig‘anoq  ichida  ushlab 
turish uchun xizmat qiladi. 
O‘noyoqlilarning  jabralari  oyoqjag‘lar  va  yurish  oyoqlarining  asosiy  bo‘g‘imi  bilan 
bog‘langan  yoki  ko‘krak  oyoqlarining  tanaga  birikkan  joyida  joylashgan.  Karapaks  jabralarni 
ikki yon tomondan  yopib olishi tufayli jabra bo‘ shlig‘i paydo bo‘ ladi. Suv jabra bo‘ shlig‘iga 
qisqichlar  asosida  yoki  yurish  oyoqlarining  asosiy  bo‘g‘imlari  o‘rtasida  joylashgan  teshiklar 
orqali kirib, karapaksning oldingi tomonidan chiqib ketadi. Quruqlikda hayot kechiradigan qis-
qichbaqalar  (masalan,  palma  o‘g‘risi  Birgus  latra)ning  jabra  bo‘shlig‘i  o‘pka  vazifasini 
bajaradi. Bu bo‘shliqning ichki devori juda ko‘p mayda qon tomirlari bilan ta‘minlangan bo‘lib, 
shu joyda gaz almashinuvi sodir bo‘ladi. Lekin jabralar qisman saqlanib qolganligi tufayli ular 
suvda ham bemalol nafas oladi. 
O‘noyoqlilar  qorin  bo‘limi  har  xil  tuzilgan.  Krevetkalar  qorni    yondan  siqilgan  bo‘lib, 
suzgich  oyoqlar  -  pleopodlar  bilan  ta‘minlangan.  O‘rmalovchi  omarlar,  daryo  qisqichbaqalari 
va  langustlarning  qorin  qismi  uzun,  lekin  orqa-qorin  yo‘nalishida  yassilashgan  bo‘lib, 
harakatlanishda  faol  ishtirok  etmaydi.  Ko‘pchilik  zohid  qisqichbaqalarning  qorin  qoplag‘ichi 
juda yumshoq, chig‘anoqqa mos ravishda spiral buralgan, qorinoyoqlarining bir qismi yo‘qolib 
ketgan  bo‘ladi.  Ularga  yaqin  turadigan  Kamchatka  krabi  va  palma  o‘g‘risining  qorin  qismi 
ancha  kalta  bo‘lib,  tanasi  ostida  taxlanib  turadi.  Haqiqiy  krablarning  qorin  qismi  juda 
kichraygan  bo‘lib,  bo‘g‘imlar  soni  qisqargan;  qorin  oyoqlari  yaxshi  rivojlanmagan;  dum 
suzgichi 
umuman  bo‘lmaydi. 
Qorin 
oyoqlar  jinsiy 
funktsiyani 
bajaradi. 
Erkak 
qisqichbaqalarning  birinchi  va  ikkinchi  juft  qorin  oyoqlari  kuyikish  organiga  aylangan. 
Urg‘ochida qorinoyoqlar tuxumini yopishtirib olib yuradi. 
O‘  noyoqlilarning rangi  xilma-xil bo‘ladi. Suv tubida  yashaydigan turlari kulrang  yoki 
ko‘kimtir, suv o‘tlari orasida uchraydigan turlari yashil himoya rangiga bo‘ladi. Qisqichbaqalar 
tanasi  rangi  qoplag‘ichdagi  karotinoid  pigment  -  aktoksantinga  bog‘liq.  Toza  holda  qizil  bo‘ 
ladi.  Pigment  organizmda  oqsillar  bilan  birikib,  ko‘kish  yoki  kulrang  tusga  kiradi.  Yuqori 
haroratda birikma tez yemiriladi. Shu sababdan pishirilgan qisqichbaqa qizaradi. 
Qisqichbaqasimonlarning bir qancha turlarida in qurish instinkti yaxshi rivojlangan. Bu 
instinkt  ayniqsa,  quruqlikda  yashovchi  turlarda  murakkab  bo‘ladi.  Daryo  qisqichbaqalari  suv 
havzalarining  sohilga  yaqin  pana  joylarida  loyni  kavlab  oddiy  in  quradi.  Chorlovchi 
krablarning  inlari  esa  birmuncha  murakkab  bo‘  ladi.  Zohid  qisqichbaqalar  qorinoyoqli 
molluskalarning  bo‘sh  qolgan  chig‘anog‘ini  egallab  oladi.  O‘noyoqli  qisqichbaqalar  boshqa 
hayvonlardan  o‘z  tanasini  niqoblash  maqsadida  va  dushmanlarga  qarshi  qurol  sifatida 
foydalanadi.  Uyatchan  krablar  (Dorippidae  oilasi)  o‘z  tanasini  ikki  pallali  mollyuskalar 
chig‘anog‘i  bilan  yopib  oladi.  Majidae  va  Dromiidae  oilasiga  mansub  krablar  yelkasiga 
g‘ovaktanlilar,  gidroidlar  yoki  mshankalar  koloniyasini  o‘tqazib  oladi.  Zohid  qisqichbaqalar  
dushmandan  saqdanish  uchun  aktiniyalarning  kuydiruvchi  paypaslagichlaridan  foydalanadi. 
Ko‘pchilik zohid qisqichbaqalar va aktiniyalar birgalikda yoki har qaysisi alohida hayot kechira 
olishi  mumkin.  Ayrim  qisqichbaqalar  va  aktiniyalar,  masalan,  zohid  qisqichbaqa-  Pagurus 

---