O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Hujayra  elementlari.  Mezogleyada  yulduzsimon  hujayralar,  skleroblastlar  va 
amyobatsitlar joylashgan (28-rasm). Yulduzsimon hujayralar tayanch - kollentsitlar hisoblanadi. 
Skleroblastlar  skelet  elementlarini  hosil  qiladi.  Amyobatsitlar-  harakatchan  hujayralar:    ularni 
xoanotsitlardan olingan oziqni hazm qiluvchi hujayralarga va ixtisoslashmagan rezerv hujayralar 
— arxeotsitlarga ajratish mumkin. Arxeotsitlar barcha ko‘rsatilgan hujayralarni, jumladan, jinsiy 

---

hujayralarni  ham  hosil  qilish  xususiyatiga  ega.  G‘ovaktanlilar  tanasidagi  deyarlik  barcha 
hujayralar  biri  ikkinchisini  hosil  qilishi  mumkin.  Masalan,  xoanotsitlar  xivchinini  tashlab 
mezogleyaga  o‘tishi  va  amyobatsitlarga  aylanishi  yoki  aksincha  -  arxeotsitlar  xoanotsitlarga 
aylanishi  mumkin.  Bu  hol  g‘ovaktanlilarning  juda  sodda  tuzilishi,  hujayralari  to‘liq 
ixtisoslashmaganligini ko‘rsatadi. 
Odatda  g‘ovaktanlilarning  nerv  sistemasi  bo‘lmaydi.  Ayrim  zoologlar  mezogleyada 
o‘simtalari orqali o‘zaro bog‘langan yulduzsimon hujayralarni aniqlashgan. Lekin ularning nerv 
funktsiyasi aniqlanmagan. 
Fiziologiyasi.  Suv  tana  sirtidagi  teshikchalardan  mayda  naychalar  orqali  paragastral 
bo‘shliqqa  o‘tadi,k  ohak  skeletli  g‘ovaktanlilarda  xoanotsitlar  oziqning  faqat  bir  qismini 
amyobatsitlarga  uzatadi.  Oziqning  asosiy  qismi  esa  xoanotsitlarning  o‘zidagi  vakuollar  ichida 
hazm bo‘ladi. Ayrim g‘ovaktanlilarda xoanotsitlar faqat gidrokinetik (suvni haydash) funktsiyani 
bajaradi. Oziq zarralarini amyobatsitlar bevosita naylardagi suvdan tutib oladi. 
G‘ovaktanlilar  harakatsiz,  tanasi  shaklini  deyarli  o‘zgartirolmaydigan  hayvonlar.  Faqat 
tashqi teshiklari - porotsitlar sitoplazmasining qisqarishi tufayli bir oz torayishi mumkin. Ayrim 
g‘ovaktanlilar maxsus hujayralar — miotsitlar yordamida oskulumini xam asta-sekin qisqartirish 
xususiyatiga  ega.  G‘ovaktanlilar  ta‘sirni  sezmaydi.  Bu  hol  ularda  nerv  sistemasining  bo‘ 
lmasligini ko‘rsatadi.  
Skeleti.  Ko‘pchilik  g‘ovaktanlilarning  ohak  yoki  ohak-toshdan  iborat  qattiq  skeleti 
bo‘ladi.  Bir  qancha  g‘ovaktanlilarning  skeleti  ohak  va  kremnezyom  aralashmasidan  iborat. 
G‘ovaktanlilar  orasida  spongin  deb  ataladigan  shoxsimon  yumshoq  skeletga  ega  bo‘  lgan 
vakillari ham bor. Skelet elementlari mezogleyada joylashadi. G‘ovaktanlilarning mineral skeleti 
ignaga  o‘xshash  mikroskopik  tanachalar-  spikulalardan  iborat.  Spikulalar  skelet  hosil  qiluvchi 
hujayralar-skleroblastlarda  hosil  bo‘ladi.  Skleroblastlar  o‘lgandan  so‘ng  spikulalar  bevosita 
sitoplazmaning o‘zida joylashadi. Skeletlar shakli har xil; ular bir o‘qli, uch o‘qli, to‘rt o‘qli va 
ko‘p o‘qli deb ataladigan to‘ rt guruhga bo‘linadi. 
Muguz spongin skelet mezogleyda shoxlanadigan sariq rangli tolalardan iborat. Spongin 
kimyoviy jihatdan ipakka yaqin, tarkibida 14% gacha yod bo‘ladi. Spongin skelet hujayralardan 
tashqarida mezogleyada hosil bo‘lishi bilan mineral skeletdan farq qiladi. Elektron mikroskopiya 
spongin  tolalarini  juda  ingichka  submikroskopik  fibrillardan  iborat  ekanligini  ko‘rsatadi.  Bu 
jihatdan  spongin  yuksak  sutemizuvchilar  biriktiruvchi  to‘  qimasidagi  kollagen  tolalarga 
o‘xshaydi.