O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Jinsiy  sistemasi.  Nematodalar  odatda  ayrim  jinsli  bo‘lib,  jinsiy  dimorfizm  yaxshi 
rivojlangan. Jinsiy sistemasi tana bo‘shlig‘ida joylashgan uzun naychadan iborat. Urg‘ochisining 
jinsiy  organlari  juft,  erkaginiki  toq  (bitta)  bo‘ladi  (64-rasm).  Urg‘ochisi  jinsiy  sistemasi 
naylarining  ingichka  uchki  qismi  tuxumdon,  undan  keyingi  qismi  tuxum  yo‘li  deyiladi. 
Tuxumdonda  hosil  bo‘lgan  tuxumlar  tuxum  yo‘lida  urug‘lib,  xaltaga  o‘xshab  kengaygan  2  ta 
bachadonga o‘tadi. Bachadonlar qo‘ shilib, jinsiy qinni hosil qiladi. Jinsiy qin jinsiy teshik bilan 
tashqariga ochiladi. 
Erkagi  jinsiy  sistemasining  ingichka  uchki  qismi  urug‘don,  undan  keyingi  qismi  biroz 
yo‘g‘onlashib urug‘ yo‘lini hosil qiladi. Urug‘ yo‘li kalta va keng nay - urug‘ pufagiga ochiladi. 
Urug‘ pufagida urug‘ to‘planadi. Urug‘ pufagi birmuncha tor va muskulli urug‘ to‘kuvchi nayga 
ochiladi.  Bu  nay  orqa  ichakning  keyingi  qis-miga  tutashgan.  Kloakaga  ichida  kutikulyar 
spikulalar  bo‘lgan  juft  kuyikish  qopchasi  ham  ochiladi.  Spikulalar  nematodalarning 
urug‘lanishida  jinsiy  qinni  kengaytirish  vazifasini  o‘taydi.  Ko‘  pchilik  nematodalar  erkagi  anal 
teshigi  atrofida  yupqa  parda  -  bursa  hosil  bo‘ladi.  Bursa  erkak  nematodalarni  urg‘ochisi  ustida 
ushlab  turish  vazifasini  bajaradi.  Nematodalar  urug‘  hujayrasining  xivchini  bo‘lmaydi.  Urug‘ 

---

hujayra kalta soxta oyoq hosil qilish xususiyatiga ega bo‘ladi. Tuxum hujayra ona organizmida 
urug‘lanadi. Ayrim turlari (rishta) tirik tug‘adi. 
Rivojlanishi.  Ko‘pchilik  turlarining  hayot  siklida  nasl  almashinish  kuzatilmaydi.  Faqat 
ayrim vakillarida (masalan, baqa o‘pkasi paraziti (Rhabdias bufonis)fla geterogoniya kuzatiladi. 
Yetilgan tuxum yoki lichinka tashqi muhitga chiqadi va undan yana organizmga tushadi. Ayrim 
nematodalarning tuxumi oraliq xo‘jayinda rivojlanadi. Tuxum hujayra to‘liq, lekin bir oz notekis 
maydalanadi. 
Tuxumdan chiqqan lichinka voyaga  yetgan  nematodaga o‘xshash  bo‘ladi, uning bundan 
keyingi rivojlanishi o‘zgarishsiz, lekin tullash orqali boradi. 
Nematodalar  tanasidagi  hujayralar  soni  doimiy  bo‘lishi  bilan  boshqa  chuvalchanglardan 
farq qiladi. Masalan, askaridaning jinsiy sistemasi 162, markaziy nerv sistemasi 149 hujayradan 
iborat.  Nematodalarda  yangi  hujayralar  hosil  bo‘lishi  jarayoni  ular  lichinkasi  rivojlanishining 
dastlabki davrlarida to‘xtaydi, shundan so‘ng hujayralar soni umr boyi doimiy bo‘lib qoladi. Bu 
xususiyat faqat nematodalar va og‘izaylangichlilar uchun xos bo‘ladi.