O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Haqiqiy to‟garak chuvalchanglar (Nematoda) sinfi 
Nematodalar  turli  xil  muhitda  yashashga  moslashgan  bir  necha  o‘n  ming  turlarni  o‘z 
ichiga  oladi.  Ularni  deyarli  barcha  suv  havzalarida  va  tuproqda  uchratish  mumkin.  Ular  tuproq 
biotsenozida ko‘p hujayrali organizmlarning asosiy qismini tashkil etadi. Tuproqdagi har qanday 
chirish  jarayoni  ular  ishtirokisiz  o‘tmaydi.  Bir  qancha  turlari  odam,  hayvonlar  va  o‘simliklarda 
parazitlik qiladi. 
Tashqi  tuzilishi.  Duksimon  tanasining  oldingi  va  keyingi  uchi  ingichkalashgan,  ko‘ 
ndalang kesimi to‘garak shaklda. Tanasi oldingi uchida og‘iz teshigi, keyingi uchiga yaqin joyda 
anal  teshigi  joylashgan.  Tanasining  anal  teshigidan  keyingi  qismi  dum,  anal  teshigi  joylashgan 
tomoni  qorin  deb  ataladi.  Jinsiy  va  ayirish  sistemasi  teshiklari  ham  qorin  tomondan  tashqariga 
ochiladi.  Nematodalar  tanasi  sirtdan  ko‘p  qavatli  kutikula  bilan  qoplangan.  Kutikula  nematoda 
tanasini mexanik ta‘sir va zaharli moddalardan himoya qiladi. Bundan tashqari kutikula ichki bo‘ 
shliq  turgori  orqali  somatik  muskullar  uchun  tayanch  vazifasini  ham  bajaradi.  Kutikula  ostida 
joylashgan  gipoderma  birlamchi  lichinka  epiteliysi  hujayralarining  qo‘shilib  ketishidan  hosil 
bo‘ldi.  Nematodalar  tanasining  ikki  yon,  orqa  va  qorin  tomoni  boylab  to‘rtta  boylama  chiziq 
o‘tadi. Gipodermada ana shu chiziklarga mos keladigan to‘rtta yo‘g‘onlashuv hamda ular ostida 
boylama  muskullar  joylashgan.  Gipoderma  valiklari  muskul  qavatini  to‘rt  bo‘lakka  bo‘lgan. 
Orqa  va  qorin  muskullar  yordamida  nematoda  tanasini  dorzoventral  bukib,  yon  tomonida 
harakatlanadi. 
Muskul hujayralari ancha uzun (ot askaridasida 0,5 sm) bo‘ladi. Kutikula, gipoderma va 
muskul  qavatlari  birgalikda  teri-muskul  xaltasini  hosil  qiladi  (62-rasm).  Xalta  tana  bo‘shlig‘ini 
o‘rab turadi. Tana bo‘shlig‘i tayanch funksiyasi bilan birga moddalar almashinuvida ham muhim 
ahamiyatga  ega.  U  orqali  moddalar  ichakdan  muskullar  va  boshqa  organlarga  o‘tadi,  moddalar 
almashuvi  oxirgi  mahsulotlari  chiqarib  tashlanadi.  Nematodalarning  kiprikli  hujayralari 
bo‘lmaydi, hatto spermatozoidlari ham xivchinsiz bo‘ladi.