O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakul‘teti

Eksrapoyatsiya (lot. ekstra-tez, polio-to‗g‗rilayman) -Biror hodisaning 
bir  hismini  kuzatish  natijasida  olingan  xulosani  shu  qodisaning  boshha 
hismiga, boshha territoriyaga va kelgusiga tadbih etishni anglatadi. 
 Ekstemizm  (lot.  –  o‗ta,  so‗nggi)  —  siyosatda  ashaddiy,  favqulodda 
tadbirlar va qarashlarga tarafdorlik ma‘nolarini bildiradi. Dunyodagi bir qator 
mamlakatlarda  20-a.  boshlarida  turli  ekstremistik  guruhlar  maydonga  keldi. 
Ular  goh  siyosiy,  goh  diniy,  goh  hududiy  masalani  bahona  qilib  turli 
jinoyatlarni  sodir  etadilar.  o‗z  maqsadlariga  erishish  uchun  davlat 
rahbarlariga  suiqasd  uyushtirish,  o‗g‗irlash,  tuhmat,  odam  o‗ldirish, 
bosqinchilik  kabi  razil  illatlardan  aslo  qaytmaydilar.  E.ning  siyosiy,  terror, 
diniy, milliy va boshqa guruhlari mavjud. 20-a. oxirida diniy E. faoliyati juda 
zo‗rayib  ketdi.  Bunga  Afg‗oniston,  Tojikiston,  Checheniston,  Kosovodagi 
mudhish  voqealar  misol  bo‗la  oladi.  Diniy  E.  —  diniy  tashkilotlardagi  o‗ta 
mutaassib  guruhlarning  ashaddiy  reaksion  faoliyati  bo‗lib,  xatto  dinga  ham 
zarar keltiradi. Ularning asosiy maqsadi dinni niqob qilib, hokimiyatni qo‗lga 
olish,  diniy  talablarning  ilk  darajasiga  xos  ―sofligi‖ni  qayta  tiklash,  diniy 
talablarga  mos  siyosiy  tuzumni  barpo  etishdan  iborat.  Shu  maqsadda  diniy 
tashviqot  olib  borib,  qurol  kuchi  va  zo‗ravonlik  b-n  davlatni  egallashdir. 
E.ning  milliy  ko‗rinishi  esa,  millatlararo  nizolarni  keltirib  chiqaruvchi 
millatchilik  va  shovinizmdir.  E.ning  barcha  ko‗rinishlari  insoniyatning 
ijtimoiy, barqaror taraqqiyoti uchun katta xavfdir. 
Elat  —  kishilarning  til,  hudud,  iqtisodiy  va  madaniy  jihatdan  tarixan 
tarkib topgan birligi. E.ga ko‗p jihatdan bir-biriga yaqin qabilalar birlashadi. 
E. millat shakllanishining uchinchi bosqichi, belgisi. qadimda kishilarning E. 
bo‗lib,  bir  hududda  yashashlari  ular  orasida  umumiy  manfaatdorlik,  qon-
qarindoshlik  his-tuyg‗ularini  kuchaytirgan.  E.lar,  kuchli  qabilalarning 
kuchsiz  qabilalarni  o‗ziga  bo‗ysundirishi  va  ular  b-n  aralashib  ketishi 
natijasida ham shakllangan. E o‗z qiyofasini saqlab qolishi, rivojlanib millat 
darajasiga ko‗tarilishi uchun o‗z davlatiga ega bo‗lishi kerak.  
Elita  (fr.  elite  -  eng  yaxshi,  saralangan)  —  jamiyatda  boshqaruv 
vazifalarini  bajaruvchi,  fan  va  madaniyatni  rivojlantiruvchi  oliy  imtiyozli 
ijtimoiy qatlamni anglatadi. E. nazariyasi Platon, Karleyl, Nitsshe tomonidan 
olg‗a  surilgan  bo‗lsa  ham,  qarashlar  tizimi  sifatida  XX  asrda  V.Pareto, 
G.Mosko,  Ch.Mills  va  boshqalar  tomonidan  ta‘riflab  berildi.  Italiyalik  olim 
V.Pareto fikriga ko‗ra, elita terminining bosh g‗oyasi ustunlikdir. Ya‘ni aql, 
xarakter,  chaqqonlik  singari  xilma-xil  qobiliyatlarga  oliy  darajada  ega 
odamlar  -  elita  deyiladi.  Ushbu  nazariyaga  qo‗ra,  E.  tug‗ma  iste‘dodli 
odamlar  orasidan  paydo  bo‗ladi.  E.ning  5  toifasi  -  siyosiy,  iqtisodiy, 
ma‘muriy,  harbiy  va  mafkuraviy  E.  ajratib  ko‗rsatiladi.  Ular  bir-biriga 

---

 
38 
moslashadi  va  totalitarizm  vujudga  kelishining  oldi  olinadi.  Iqtisodiy  E.ga, 
jumladan,  yirik  biznesmenlar,  sanoatning  yetakchilari,  moliya  magnatlari 
kiritiladi,  ular  oldindan  ko‗ra  bilish,  tashabbuskorlik  va  ishbilarmonlik 
iste‘dodi bo‗lgan shaxslar hisoblanadi. E. nazariyasiga ko‗ra, tashabbuskor va 
ishchan har qanday odam, ishi yurishib ketsa, E.ga kirishi mumkin.