O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti «Geografiya» kafedrasi

Savol va topshiriqlar
: 
1. Tadqiqot ob‘ekti va predmeti deganda nimani tushnasiz. 
2. Siyosiy geografiyaning tadqiqot ob‘ekti va predmeti nima. 
3. Davlat hududi va chegaraning siyosiy-geografik ahamiyatini tushuntiring. 
4. Jahon davlatlarini bo`shqaruv shakliga ko‘ra guruhlarga ajrating. 
Mavzu:
Iqtisodiy geografik prognoz 
1. Iqtisodiy geografik bashorat.
2
. 
Bashorat (prognoz) qilish tamoyilari va metodlari geografik bashorat va kartog‘rafiya.
3. Demografik bashorat, uning muddatlari va aniqligini belgilovchi omillar 
Tayanch so’z va iboralar: 
Iqtisodiy geografiya, bashorat, geografik bashorat, bashorat 
muddati, geoekologiya, geoekologik munosabatlar, geoekologik munosabatlarning 
keskinlashuvi.
 
Geografik bashoratlashtirish keng ma‘noda muxitning, iqtisodiy va ijtimoiy 
geografiyaning muammolar majmuasini xal qilishda foydalaniladi, ayniqsa kelajak rejasining 

---

106 
reja oldi ishlamasini tayorlashda, sayoramizni tabiiy muxitini inson ta‘sirida global 
o‘zgarishlarini asoslashda, turli regionlarda geoekologik munosabatlarning keskinlashuvini 
oldindan ko‘ra bilishda va boshqa ko‘pgina muammolarning kelib chiqishini bashorat qilishda 
keng foydalaniladi. Lekin barcha muamolarni orasida xozirgi zamon geografiyasi uchun muxim 
ilmiy va amaliy axamiyatga ega bo‘lganligini ajratib olish va ular ustida bashoratlantirish 
ishlarini amalga oshirish maqsadga muofikdir. 
Eng zaruriy muamolarni ma‘lum bir mezonlarga asoslangan xolda amalga oshirish bilan 
ajratish mumkin,masalan muammoning xozirgi ijtimoiy xayot va ilmiy-texnik talablariga 
qanchalik zarurligi, muammoning o‘zoq muddatlarga qadar o‘z dolzarblik axamiyatini 
yukotmasligi,inson xayoti uchun naqadar amaliy axamiyatga ega bulishligi,xalq xujaligining 
barqaror tarakiy qilishligiga ta‘siri kabilardir. Bular orasida umuminsoniy axamiyatga ega 
bo‘lgan global muammolar birinchi urinda tezrok bashoratlashtirilib,tegishli bashoratli 
natijalariga ega bulish muxim axamiyatga ega. Zero, Yer shari miqyosida yuz berishi mumkin 
bo‘lgan nomatlub xodisalar barcha insoniyat xayoti uchun naqadar xafli bo‘lganligi tufayli ularni 
tez muddatlarga bashorat kilib ,yo‘z berishi mumkin bo‘lgan keskin xaloqatli vaziyatini oldini 
oladigan chora-tadbirlarni belgilab olish va ularni amalga oshirish shu kunning dolzarb 
muammosidir.
Yer yuzasining turli regionlarida ekologik vaziyatning borgan sari keskinlashib 
borayotganligi ularning ilmiy jixatdan chukur asoslangan bashoratlarni ishlab chikishini taqozo 
kilmokda. .Oldindan insonning tabiiy muxitga ko‘rsatayotgan keng mikiyosidagi ta‘sirini kura 
bilish va uning qanchalik foydali yoki zararli xarakterda bulishligini to‘g‘ri ajratib olish ulkada 
optimal ekologik muozanatni saqlab kolishga imkon beradi. Binobarin ,regional muammolar 
bashoratini ishlab chiqish xuddi lokal (maxalliy) muamolarni oldindan bashorat qilish kabi inson 
xayoti uchun zarurdir. 
Mukammal ishlab chiqilgan bashoratli ishlamalar jarayonida tadqiqiotchi mantikiy 
fikrlashish asosida usha tabiiy kopleks mikyosida kelajakda yuz berishi mumkin bo‘lgan turli 
tabiiy geografik o‘zgarishlar ustida chukur ilmiy izlanishlar olib borar ekan u xali xakikatga ruy 
bermagan miqdoriy va sifatiy ma‘lumotlar tuplaydi, ko‘p omilli jarayonlarning xajmi va xarakat 
makoni, tadrijiy o‘zgarishi kabilar ustida ish olib boradi. Balki bu voqealik va xodisa xamda 
jarayonlar 5, 10 yoki 20 yildan sung yo‘z berishi extimol qilinayotgan tabiiy kopleksdagi 
o‘zgarishlar ustida tadqiqot qilar ekan, u nazariy bilimlarga nixoyatda boy,uxshatish, solishtirish, 
sistemali taxlil,matematik ish metodlarini chukur va xar taraflama egalagan bulishi lozim. 
 
Geografik bashoratlashtirish soxasida keyingi vaqtlarda ko‘plab turli metodlar taklif 
kilindi va amalda qo‘llashga joriy qilinmoqda.(Rabochaya kniga po prognozirovaniyu, 1982, 
Zvonkova 1987). Yu.T.Simonov va I.M.Zeydis (1982) bashoratlashtirishning metodlarini sifatli 
(ichki xis) va miqdoriy guruxlarga bo‘ladilar. Sifatli metodlar uch guruxchaga bo‘linadi: 
mantikiy taxlil metodlari (morfologik); makon- zamon o‘xshashlik metodlari va ekspert 
baholash metodlari . Miqdoriy metodlar ikki guruxchadan iborat : statistik(regresiya taxlili va 
diskriminant funktsiya taxlili, informatsiya taxlili) va analitik (evlyutsion graflar taxlil 
modellari, statsionar xolatdagi jarayonlarning tadrijiy xolatini taxlil modellari va xokazolar). 
Metodlar 
T. V.Zvonkova (1987) geografik bashoratlashtirishda ko‘prok quyidagi metodlarning 
foydalanishiga axamiyat beradi. 
Mantiqiy metodlar. Ular ma‘lum ketma–ketlikda amalga oshiriladigan fikrlash 
operatsiyalariga asoslanadilar va oddiy yoki murakkab bashorotlashtirilayotgan joy uchun 
qo‘llaniladi. Geografiyada ko‘prok juda ko‘p omillar majmuasi ishtirokida bashoratlashtirish 

---

107 
ishlari bilan shugullanganligi tufayli ushbu metodlar keng mikyosida foydaniladi. Mantikiy 
metodlardan foydalanish borasida tadqiqiotchi murakkab to‘zilgan tabiiy kompleksning ayrim 
qismlari 
orasida 
xayolan 
aloqalar 
o‘rnatadi 
va 
mantiqiy 
sxema 
kurinishida
bashoratlashtirilayotgan voqeilikni tasdiqlaydi.
Mantiqiy metodlarga induksiya va deduksiya metodlarini ekspertli baholsh va sistemali 
taxlilni kiritish mumkin. Induksiya metodi predmet va xodisalar orasida sababiy aloqalarni 
urnatadi. Tadqiqot asosan xususiylikdan umumiylikka tomon olib boriladi, ya‘ni ayrim 
faktlardan umumiy xulosaga kelish, bu xol tabiiy kompleksning taraqqiyoti jarayonida 
o‘xshashlik va farqlanishlarni aniqlash bilan amalga oshiriladi. Prognozlashtirishda induktiv 
metodning kulanilishi ko‘prok yetarli ma‘lumotnomaning mavjud bulmagan taqdirdagi ya‘ni 
statistik ma‘lumotlarni ko‘p yillar uchun yetishmaligi xususida extimoli muloxaza olish uchun 
foydalaniladi. 
Deduktsiya metodi umumiy xolatdan xususiy xulosalarga kelish, xususiy xulosalarni 
chikarishni tavsiflaydi.Mutaxassislarning fikricha deduksiya metodini ko‘prok induktiv usulda 
tadqiqiotdan sung kullash samarali natija berishligi maqsadga muvofik dir deb 
ta‘kidlaydilar,chunki ikki metod xam zaruriy xisoblanib,jarayonni tuxtovsiz davom etishigina
ishonchli prognonostik xulosolar chikarish uchun imkon beradi.SHuni xam xisobga olish 
zarurki, deb ta‘kidlaydi T.V.Zvonkovna, endilikda matematik mantik metodlarining
geografiyada ko‘prok qo‘llanila boshlanishi tufayli deduktiv usulining qo‘llanilishiga e‘tibor 
kuchayib bormokda. 
Bashorat qilinayotgan tabiiy kompleks ob‘ekti to‘g‘risida aniq ma‘lumotlar
bashoratlashtirilayotgan elementlar orasida bir –biriga bog‘liq bo‘lgan miqdorli ko‘rsatgichlar
mavjud bulmagan taqdirida ekspertli baholash metodi qo‘llaniladi.Ushbu metodning moxiyati 
shundan iboratki ob‘ektning kelajagdagi o‘zgarishi yukori malakali mutaxasislarning
ishtirokida,ularning fikrlari asosida tegishli xulosa ishlab chikariladi. Eksperimentli ishning 
muxim qismini atrof- muxitning inson xujalik faoliyati ta‘sirida o‘zgarishlarini taxlil qilish
tashkil qiladi.Bu jaraenda u yeki bu xujalik (sanoat,gidrotexnik va b.) ob‘ektning joylashtirish va 
biror irrigatsiya massivini o‘zlashtirish loyixalari shu joy uchun mos kelishi yeki kelmasligi 
aniqlanadi.Bu ishni amalga oshirish borasida normativ aktlar asosida ushbu ob‘ektlarni kurish 
yeki kurish mumkin emasligi asoslanadi.Ekispertli baholash usuli yakka mutaxasis yeki 
mutaxasislar guruxi ishtirokida utkazilishi mumkin,bu ushbu ob‘ektning qanchalik murakkabligi 
va xajmiga bog‘liqdir.Ekispertli baholash metodi T.V.Zvonkova (1987) tomonidan anchagina 
chukur ishlab chiqilgan .
Geografik tadqiqiotlarda, ayniqsa, keng tarqalgan metodlardan biri o‘xshatish usulidir. 
Ushbu usul asosida basharat qilish – u ushbu geografik ob‘ektning xususyatlarini boshqa joydagi 
tabiiy komplekis bilan xamma jixatdan o‘xshashliklari asosida amalga oshiriladi. Bujaraenda 
makon-zamondagi axvol avvalgi tarixiy axvol bilan xam solishtrib kuriladi, ya‘ni ikkala tabiiy 
komplekislar utishdagi vokelik xamda xozirgi strukturali tadrijiy xolat deyarli bir xilda bulishi 
lozim.O‘xshashlik metodi bashoratning ko‘rsatkichlari xamda kutilaetgan tabiiy geografik jaraen 
va xodisalarning vujudga kelish vaqti va xajmini aniqlashga imkon beradi. 
O‘xshashlik metodini kullash jaraenida bir necha boskichlardan iborat tadqiqiot ishlarini 
amalga oshiriladi, ayniksa o‘xshash tabiiy komplekisni kidirib topish boskichi juda xam 
ma‘suliyatlidir. Bu jaraenda quyidagilarga aloxida axamiyat berilmog lozim: 1) 
solishtirilayotgan tabiiy komplekslar aynan o‘xshash bulishi bilan birga tarixiy utmishdagi 
rivojlanish boskichlari aynan bir xil bulishi darkor, 2) solishtirilayotgan xusuiyatlar vaziyalar 
bir vaqtda va makonda kaytarilishi lozim, 3) tabiiy komplks resurslaridan foydalanish xarakteri 

---

108 
turlicha bulishligi mumkin , lekin ularning turlari bir-birlariga yakin bulishi yoki bir xil 
bulishligi va xokazo. O‘xshashlik metodi ko‘pincha maxalliy bashoratlarni tayyorlashda 
ishlatiladi . Masalan quruq iqlim sharoitida suv omborlari magistral kanallar, o‘zlashtirilgan 
quruq yerlar deyarli bir-birlariga yakin bo‘lgan tabiiy sharoitlarda loyixalanilishi ularning 
xozirda mavjud bo‘lgan aynan shunday gidrotexnik inshootlarining tabiiy komplekslarini
o‘rganish asosida o‘xshashlik metodini kullab tegishli bashoratli xulosalarini ishlab chikishi 
mumkin.
O‘xshashlik elementlari, mantikiy metod sifatida boshqa fanlarning bashoratlashtirish 
tadqiqiot ishlarida keng foydalaniladi. Lekin ushbu metodning barcha afzalliklari bulishiga 
karamasdan, u bir variantlikdir, tusatdan bo‘ladigan turli nomutallib xodisalar va vokelik lar 
to‘g‘risida ma‘lumot olib bulmaydi shuningdek o‘zoq kelajakda yo‘z berishi mumkin 
bo‘ladigan xodisalarni oldini oldindan aytib beoishi murakkabdir. O‘xshashlik metodi boshqa 
usullar majmuasida qo‘llanilishi maqsadga muvofikdir. Ko‘pgina fanlarda, jumladan geografik 
tadqiqiotlarda bashoratlashtirishning genetik metodlari keng qo‘llaniladi. Ushbu metodlar xodisa 
va jarayonlarning taraqqiyotini evolyutsion boskichlarinito‘zish va shu orkali ko‘zatilayotgan 
faktlarning noma‘lum xususiyatlarini oldindan aytib berishga asoslangan . Lekin vokelikni sodir 
bulish vaqtini bu metod bilan aniqlash mumkin emas. Tabiiy geografik tadqiqiotlarda genetik 
strukturali genetik qatorlar metodi sifatida qo‘llanniladi. CHunonchi yangi kurikerlarini 
o‘zlashtirish jarayonida quyidagi genetik metod strukturali qatorlarni vujudga kelishini 
ko‘zatish mumkin: yer osti suvlarining satxini ko‘tarilishi, tuproqda shurlash xodisasini
rivojlantirishi, ya‘ni mikroiqlim tarkib topishi, agroirrigatsion katlamcha vujudga kelishi 
vaboshqalar aslida grunt suvlarining rejimini o‘zgarishi bilan bog‘liqdir.
Ko‘pgina fanlarning ilmiy tadqiqiot ishlarida shu jumladan, geografik bashoratlashtirishda 
sistemali taxlil metodlari keng o‘rin olmoqda. Geografik sistemalar – geosistemalar sifatida 
sistemali yondoshish asosida o‘rganilishini taqozo qiladi, bu borada tadqiqiot ishlari sistemali 
metodlarni qo‘llangan xolda olib boriladi. Sistemali metod tadqiqiotning aloxida usuli , vositasi 
bulib, tadqiqiotning predmeti to‘g‘risida u bir butunlikning aloxida bir qismi sifatida baholashni 
o‘rganish bilan fikr yuritadi (Semirnov,1981). Binobarin, bashorat kilinayotgan bo‘lajak 
geosistema xam sistemali metod bilan tadqiqiot kilinish lozim T. V. Zvankova (1987)
bashoratli geografik vazifalarni majmuli xal qilish nuktai nazardan ikki muxim xolda
axamiyat berishni ta‘kidlaydi: 1) sistema integral xususiyatlarga ega bo‘lganligi sababli, ular
uning ayrim elementlarida mavjud bulmaganligi tufayli, ularni faqat sistemaning bir butun 
xodisa sifatida urganilgandagina aniqlash mumkin; 2) sistemali yondoshish ma‘lum bir 
ma‘noda umumiy vazifani xal qilish uchun turli fanlarning manfaatlarini birlashtiradi. 
Bashoratlashtirishda sistemali yondoshish sistemalararo metodni asosini tashkil qiladi,
ushbu metod xozirgi vaqtdagi bir sistemaning xolatini o‘rganish bilan kelajakdagi sistemani 
xolatini aniqlashga imkon beradi (bashorat qilingan vabashorat kilinayotgan sistemalar ) . bunda 
ikkala sistema bir –birlari bilan argument va funktsiya yoki vaqt birligida va parametrlar 
buyicha korelyativ boglangan bulishi taxmin kilinadi Ikkala sistema xam ular uchun umumiy 
bo‘lgan metasistema tarkibiga kirishi kerakki, izomorfli , ya‘ni umumiy bir –birlariga mos 
keluvchi strukturaga ega bulishi , umumiy bo‘lgan manbadan kelib chikishi va o‘zaro to‘g‘ri 
xamda teskari aloqalarga ega bulishi darkor (Zvankova,1987).
Formalashtirilgan metodlar. Umumiy belgilarining xarakteri va xarakat pirintsiplari
buyicha bashoratli ekstrapolyatsiya, statistik, analitik modellashtirish va boshqalarni 
birlashtiriradi. Bashoratlashtirada keng qo‘llaniladigan metodlardan biri kelajakda taraqqiyot
yo‘nalishining ekstrapolyatsiya qilish metodidir. Ushbu metod matematika statistikaga 

---

109 
asoslangan xolda amalga oshiriladi. Ekstrapolyatsiya metodi ma‘lum sifatli miqdorli kiymatlar
va birliklar asosida bashorat kilinayotgan ko‘rsatkichni extimolli miqdorini bashoratlashtirish
davrining davomini xisobga olgan xolda belgilangan vaqtda topishni taqozo etadi. Buning 
uchun bashorat kilinayotgan tabiiy kompleksning o‘zgarish yo‘nalishi vaqt birligida aniqlanadi. 
(L.E. Semirnov. Sistemniy podxod i kartog‘rafirovanie sistem v geografii)