O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti «Geografiya» kafedrasi

 
 
Mavzu: Amaliy geografiyada prognozlashtirish 
 
Reja.
1. Tabiat bilan jamiyat o‘rtasida o‘zaro munosabat 
2. Bashoratlashtirish metodlari
3
. 
Geografik baholash
 
 
Tayanch so’z va iboralar: 
fundamental tadqiqiotlar, bashorat natijalari, majmuali 
bashorat, ilmiy bilish, sifatli metodlar, morfologik metod, analitik metod, geografik bashorat 
fani. 
 
Tabiat bilan jamiyat o‘rtasida o‘zaro munosabatlarning borgan sari murakkablashishi 
turli ekologik muammolarning tarkib topishiga va ularning keng maydonlarda sodir 
bo‘lishiga sabab bo‘lmoqda. Xavo va suvning ifloslanishi, zaminning maxsuldorligini pasayib 
borayotganligi o‘simlik va xayvonot dunyosi turlarining kamayish yo‘nalishida taraqqiy
qilinayotganligi, quruq o‘lkalarda cho‘llashish xodisasining kengayib borayotganligi va boshqa 
tabiiy jarayon xamda xodisalarning miqyosini kuchayishi kelajakda qanday xunuk ekologik va
ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga olib kelishi xozirdanok ko‘ra bilishni taqozo etadi. Inson
xujalik faoliyatining tezkorlik bilan taraqqiy qilayotganligi tabiat qo‘ynidagi boyliklarning
borgan sari xo‘jalik ishlab chiqarishiga kiritilishini tezlashtirish jarayonida tabiatda qayta
aks-sado xam joylarda tez-tez yuz bermoqda. Boshqacha aytganda, nixoyatda tezkorlik bilan 
tabiiy resurslardan foydalanish uni tobora qashshoqlashtirib qo‘ymokda – ki, buning natijasida
tabiat insondan o‘ch olmoqda. Orol dengizining kurib borayotganligi, Balxash ko‘li, 
Issiqqulning satxini tushib borayotganligi, O‘rtaosiyodagi daryo va ko‘llarning suvini

---

43 
ifloslanib ketganligi sugoriladigan yerlarning melliorativ xolatini yomonlashib ketganligi
talay ekologik muammolarni keltirib chikaradi-ki, ularni tezroq xal qilish borgan sari 
zaruriyatga aylanmokda. CHunki, bu xol katta miqyosda tabiiy ekologik zarar yetkazmoqda. 
Ana shularni xisobga olganda yakin kelajakda yoki o‘zogi bilan yana 10-15 yillardan sung 
o‘lkamizda xozirgi mavjud ekologik muammolar tobora kengayib, qanday miqyosda xunuk
oqibatlar tarkib topishiga sabab bo‘lishi mumkin, ular yana qanday boshqa muammolarni 
keltirib chiqarishi extimoli bor? Ana shunday qator savollarga to‘g‘ri va obe‘ktiv javob 
topish uchun ularni bashoratlashtirish va buning natijasida yetuk asoslangan ilmiy bashoratli 
ma‘lumotlarni ishlab chiqish insoniyat uchun naqadar zarur. 
Darvoqe, bashorat natijalariga qarab xozirdanoq ularni qaysi usulda tezroq xal qilish 
lozimligi, ilmiy asoslangan majmuli chora – tadbirlarni qo‘llash zarurligi ishlab chiqilishi 
yanada oydinlashdi. Binobarin, tabiiy geografik bashorat amaliy axamiyatiga ega bulib, tabiiy 
muxitning optimallashtirishga, yuz berishi mumkin bo‘lgan noqulay tabiiy xodisa va 
jarayonlarning o‘z vaqtida oldini olishga xizmat qiladi. Tabiiy – geografik bashoratlashtirish 
tabiiy muxitda tabiiy va antropogen yo‘nalishli o‘zgarishlarning xajmi va sodir bo‘lish 
vaqtlarini aniqlashga yo‘naltirilgan ilmiy tadqiqotdan iborat. U tabiiy komplekslarning xozirda 
va o‘tmishdagi strukturasi va mavjud xarakatini taxlil qilish bilan ularning kelajakdagi xolatini 
ilmiy jixatdan kura bilishdir.Ilmiy asoslang bashorat tabiatdan oqilona foydalanish uni 
muxofaza qilish va tabiiy muxitini optimal boshqarishni asoslashi lozim.K. K. Makarov ( 1973),
V.B. Sochava (1978, 1986), I. P. Gerasimov (1985) xozirgi sharoitda tabiiy geografik
bashoratlashtirish bilan shug‘ullanish vujudga kelayotgan mamlakat miqyosidagi muammolarni 
to‘g‘ri xal qilish geograflarning ilmiy faoliyatdagi eng muxim shakllaridan biri bo‘lib qolishini 
ta‘kidlagan edilar. I. P. Gerasimov geografik bashorat boshqa fanlardan farqli o‘larok majmuali 
xarakterda ekanligini, uning regional va global xususiyatlarini chuqur asoslab bergan. A. 
G.Isachenko (1982), ,‖landshaftli bashorat‖ tushunchasini fanga kiritdi. V. S.Anoshko (1985),
A.G. Yemel‘yanov (1982), Yu.G. Simonov (1982) va boshqalarning geografik bashorat 
soxasidagi ishlari uning ayrim soxalarini chuqurroq asoslashga xizmat qiladi. Lekin shuni tan 
olish kerakki, geografik bashorat faninig ayrim soxalari kabi endigina usish boskichlarini 
boshdan kechirmokda. Xali uning ko‘pgina xususiyatlari, xamda qonuniyatlari nazariy asoslari 
to‘la va chuqur ishlab chiqilmagan, uzoq muddatga muljallangan majmuali bashorat borasida
xali ko‘pgina samarali ilmiy metodlar atroflicha amaliyotga tadbiq qilinmagan. Binobarin, bu 
soxada xali talay ilmiy izlanishlar va fundamental tadqiqiotlar olib borilishi darkor. 
Geografik bashoratlashtirishda aslida majmuali va soxali qismlarni ajratiladi, majmuali 
bashoratlashtirish asosan tabiiy va iqtisodiy geografik, soxali bashoratlashtirishda esa ayrim 
geografik fan metodlari qo‘llaniladi. Biroq, majmuali bashoratlashtirishda (masalan, tabiiy – 
geografik, iqtisodiy va ijtimoiy geografik va boshqalar.) muammoga majmuli yondoshish
ancha murakkab, chunki tabiiy komplekslar strukturali – tadjiriy xolati bo‘yicha ko‘pincha
xududlarda juda xam beqaror va o‘zgaruvchandir. Ularda inson ta‘sirining keng mikiyosda
sodir bulishi to‘g‘ri va teskari ichki aloqalar bashoratning natijasini aniqlovchi tashqi 
omillarning ko‘pligi, shuningdek murakkab sharoitda oddiy metodlarning qo‘llashning
qiyinchiligi, 
ko‘pincha 
turli 
ma‘lumotlarning 
yetishmasligi 
to‘la 
mazmundagi
bashortlashtirishni amalga oshirishga to‘sqinlik qiladi. Bashoratni aniq va chuqur ilmiy 
asoslangan xolda ishlab chiqish ko‘p jixatdan uning maqsadini va obe‘ktini aniqlashga 
bog‘liqdir. 
Tabiiy geografik bashoratlashtirishning umumiy ilmiy usullari. 

---

44 
Bashoratlashtirishning asosini uning ishchi usullari tashkil qiladi. Bashoratning ishlab 
chiqish usullari xamda yondoshishlari jami bashoratlashtirishning metodikasini tashkil qiladi. 
SHu kunga qadar bashoratlashtirishning ish metodlarini ishlab chiqish borasida faqat ma‘lum 
yutuqlarga erishilgan xali bu soxada qulay va sodda metodlar yaratilib keng mikiyosda 
foydalanilayotgani yo‘q. Xozirgi vaqtda juda ko‘plab turli metodlar yaratilgan, lekin ularning 
faqat ayrimlarigina ya‘ni, unchalik murakkab bo‘lmagan va ko‘p vaqt talab kilmaydiganlari 
amalda foydalanilmoqda. 
Bashoratlashtirish uchun asosiy va amaliy axamiyatga ega bo‘lgan fanlarning metodlari. 
Miqdoriy va sifat metodlaridan foydalanish. 
Bashorat ilmiy bilishga asoslanadi. Bu soxada fundamental axamiyatga ega bo‘lgan 
fanlarning yutuqlaridan foydalanish uning natijalarini xaqiqatga yaqinroq, yoxud aniqroq
chiqishga imkon beradi.Tabiatda yuz beradigan qonuniy xodisalar tabiiy muxitning rivojlanish 
qonuniyatlari, barqaror takrorlanib turadigan voqelik va xodisalar, ritmik jarayonlar 
qaytariladigan va qaytarilmaydigan o‘zgarishlar tasodifiy omillar va boshqa xodisa xamda
jarayonlarning yo‘z berish qonuniyatlari turli asosiy va amaliy axamiyatga ega bo‘lgan fanlar 
tomonidan chukur va xar tomonlama asoslangan. Ularni tabiiy geografik bashoratlashtirishda 
keng foydalanish xam nazariy xam amaliy axamiyat kasb etadi. Bu borada dialektik falsafa 
qonuniyatlari, matematika, kibernetika, fizika, biologiya, geologiya fanlarining erishgan 
yutuklaridan bashoratlashtirishda keng foydalanib. Uning natijalarini miqdoriy ko‘rsatkichlar
bilan asoslansa aniqrok yutuqlarga erishiladi. Bu soxada kompyuterlardan foydalanish ayniqsa 
samarali natija beradi. Lekin tabiiy geografik bashoratlashtirishda juda ko‘p tabiiy va antropogen
omillar majmusidan foydalanilganligi tufayli ularni dasturlashtirish juda xam murakkab, shuning 
uchun xam ko‘pincha mashinada xisoblash jarayonida ba‘zan teskari ma‘lumotlar xam olinadi. 
Olib borilgan kator bashoratli ishlar yakuniga ko‘ra EXMda ko‘proq bir yoki ikki omil 
ishtirokidagi tuzilgan ish dasturi yaxshi natija beradi va uni mashina to‘g‘ri qabul qilib, aniqroq
natija chiqaradi.
Geografiya uchun eng yaqin bo‘lgan geologiya faning erishgan yutuqlari va ishlab
chiqqan konunlari bashoratniishlab chikishda zarurdir. Injenerlik geologiyasi barcha tabiiy 
geologik xodisa va jarayonlarni chuqur urganib uning inson omili ta‘sirida o‘zgarishi tadjiriy 
xarakatlarini obdon asoslab chikkan, turli xil mavzudagi xaritalar tayyorlangan, gidrologiya 
soxasi yer osti suvlarining xarakati va rejimini o‘rganish borasida insoning xo‘jalik faoliyati 
ta‘sirida o‘zgarish qonuniyatlarini to‘la-to‘kis ishlab chiqqan.
Albatta bu yutuqlar bashoratlashtirishda keng miqyosda foydalanilsa ko‘zlangan bashorat 
yutuqlariga erishiladi.
Bashoratlashtirish metodlari
Geografik bashoratlashtirish soxasida keyingi vaqtlarda ko‘plab turli metodlar taklif qilindi 
va amalda qo‘llashga joriy qilinmoqda.(Rabochaya kniga po prognozirovaniyu, 1982, Zvonkova 
1987). Yu.T.Simonov va I.M.Zeydis (1982) bashoratlashtirishning metodlarini sifatli (ichki xis) 
va miqdoriy guruxlarga bo‘ladilar. Sifatli metodlar uch guruxchaga bo‘linadi: mantiqiy taxlil 
metodlari (morfologik); makon- zamon o‘xshashlik metodlari va ekspert baholash metodlari. 
Miqdoriy metodlar ikki guruxchadan iborat: statistik(regresiya taxlili va diskriminant funktsiya
taxlili, informatsiya taxlili) va analitik (evolyutsion graflar taxlil modellari, statsionar xolatdagi 
jarayonlarning tadrijiy xolatini taxlil modellari va xokazolar). Metodlar T. V.Zvonkova (1987) 
geografik bashoratlashtirishda ko‘prok quyidagi metodlarning foydalanishiga axamiyat beradi. 
Mantikiy metodlar. Ular ma‘lum ketma–ketlikda amalga oshiriladigan fikrlash 
operatsiyalariga asoslanadilar va oddiy yoki murakkab bashorotlashtirilayotgan joy uchun 

---

45 
qo‘llaniladi. Geografiyada ko‘proq juda ko‘p omillar majmuasi ishtirokida bashoratlashtirish 
ishlari bilan shugullanganligi tufayli ushbu metodlar keng mikyosida foydaniladi. Mantiqiy 
metodlardan foydalanish borasida tadqiqiotchi murakkab tuzilgan tabiiy kompleksning ayrim 
qismlari orasida xayolan aloqalar o‘rnatadi va mantiqiy sxema ko‘rinishida
bashoratlashtirilayotgan voqeilikni tasdiqlaydi.
Mantiqiy metodlarga induksiya va deduksiya metodlarini ekspertli baholsh va sistemali 
taxlilni kiritish mumkin. Induksiya metodi predmet va xodisalar orasida sababiy aloqalarni 
urnatadi. Tadqiqot asosan xususiylikdan umumiylikka tomon olib boriladi, ya‘ni ayrim 
faktlardan umumiy xulosaga kelish, bu xol tabiiy kompleksning taraqqiyoti jarayonida 
o‘xshashlik va farqlanishlarni aniqlash bilan amalga oshiriladi. Prognozlashtirishda induktiv 
metodning kulanilishi ko‘prok yetarli ma‘lumotnomaning mavjud bulmagan taqdirdagi ya‘ni 
statistik ma‘lumotlarni ko‘p yillar uchun yetishmaligi xususida extimoli muloxaza olish uchun 
foydalaniladi. 
Deduktsiya metodi umumiy xolatdan xususiy xulosalarga kelish, xususiy xulosalarni 
chikarishni tavsiflaydi.Mutaxassislarning fikricha deduksiya metodini ko‘prok induktiv usulda 
tadqiqiotdan so‘ng kullash samarali natija berishligi maqsadga muvofiqdir deb ta‘kidlaydilar, 
chunki ikki metod xam zaruriy xisoblanib, jarayonni to‘xtovsiz davom etishigina ishonchli 
prognonostik xulosolar chiqarish uchun imkon beradi. SHuni xam xisobga olish zarurki, deb 
ta‘kidlaydi T.V.Zvonkova, endilikda matematik mantiq metodlarining geografiyada ko‘prok 
qo‘llanila boshlanishi tufayli deduktiv usulining ko‘llanilishiga e‘tibor kuchayib bormoqda. 
Bashorat qilinayotgan tabiiy kompleks ob‘ekti to‘grisida aniq ma‘lumotlar
bashoratlashtirilayotgan elementlar orasida bir–biriga bog‘liq bo‘lgan miqdorli ko‘rsatgichlar
mavjud bulmagan taqdirida ekspertli baholash metodi qo‘llaniladi. Ushbu metodning moxiyati 
shundan iboratki ob‘ektning kelajagdagi o‘zgarishi yukori malakali mutaxasislarning
ishtirokida,ularning fikrlari asosida tegishli xulosa ishlab chiqariladi. Eksperimentli ishning 
muxim qismini atrof- muxitning inson xo‘jalik faoliyati ta‘sirida o‘zgarishlarini taxlil qilish
tashkil qiladi. Bu jarayonda u yoki bu xo‘jalik (sanoat, gidrotexnik va b.) ob‘ektning 
joylashtirish va biror irrigatsiya massivini o‘zlashtirish loyixalari shu joy uchun mos kelishi yoki 
kelmasligi aniqlanadi.Bu ishni amalga oshirish borasida normativ aktlar asosida ushbu 
ob‘ektlarni kurish yeki ko‘rish mumkin emasligi asoslanadi. Ekspertli baholash usuli yakka 
mutaxasis yeki mutaxasislar guruxi ishtirokida utkazilishi mumkin, bu ushbu ob‘ektning 
qanchalik murakkabligi va xajmiga bog‘liqdir. Ekispertli baholash metodi T.V.Zvonkova (1987) 
tomonidan anchagina chukur ishlab chiqilgan.
Geografik tadqiqiotlarda, ayniqsa, keng tarqalgan metodlardan biri o‘xshatish usulidir. 
Ushbu usul asosida basharat qilish – u ushbu geografik ob‘ektning xususyatlarini boshqa joydagi 
tabiiy komplekis bilan xamma jixatdan o‘xshashliklari asosida amalga oshiriladi. Bu jarayonda 
makon-zamondagi axvol avvlgi tarixiy axvol bilan xam solishtrib ko‘riladi, ya‘ni ikkala tabiiy 
komplekslar o‘tishdagi vokelik xamda xozirgi strukturali tadrijiy xolat deyarli bir xilda bulishi 
lozim. O‘xshashlik metodi bashoratning ko‘rsatkichlari xamda kutilayotgan tabiiy geografik 
jarayon va xodisalarning vujudga kelish vaqti va xajmini aniqlashga imkon beradi. 
O‘xshashlik metodini kullash jaraenida bir necha boskichlardan iborat tadqiqiot ishlarini 
amalga oshiriladi, ayniksa o‘xshash tabiiy komplekisni kidirib topish boskichi juda xam 
ma‘suliyatlidir. Bu jarayonda quyidagilarga aloxida axamiyat berilmogi lozim: 1) 
solishtirilayotgan tabiiy komplekslar aynan o‘xshash bo‘lishi bilan birga tarixiy o‘tmishdagi 
rivojlanish bosqichlari aynan bir xil bulishi darkor, 2) solishtirilayotgan xusuiyatlar vaziyalar 
bir vaqtda va makonda qaytarilishi lozim, 3) tabiiy komplks resurslaridan foydalanish xarakteri 

---

46 
turlicha bulishligi mumkin , lekin ularning turlari bir-birlariga yaqin bo‘lishi yoki bir xil 
bo‘lishligi va xokazo. O‘xshashlik metodi ko‘pincha maxalliy bashoratlarni tayyorlashda 
ishlatiladi. Masalan quruq iqlim sharoitida suv omborlari magistral kanallar, o‘zlashtirilgan 
quruq yerlar deyarli bir-birlariga yaqin bo‘lgan tabiiy sharoitlarda loyixalanilishi ularning 
xozirda mavjud bo‘lgan aynan shunday gidrotexnik inshootlarining tabiiy komplekslarini
o‘rganish asosida o‘xshashlik metodini qo‘llab tegishli bashoratli xulosalarini ishlab chiqishi 
mumkin.
O‘xshashlik elementlari, mantiqiy metod sifatida boshqa fanlarning bashoratlashtirish 
tadqiqiot ishlarida keng foydalaniladi. Lekin ushbu metodning barcha afzalliklari bulishiga 
karamasdan, u bir variantlikdir, tusatdan bo‘ladigan turli nomutallib xodisalar va vokelik lar 
to‘g‘risida ma‘lumot olib bulmaydi shuningdek o‘zoq kelajakda yo‘z berishi mumkin 
bo‘ladigan xodisalarni oldini oldindan aytib beoishi murakkabdir. O‘xshashlik metodi boshqa 
usullar majmuasida qo‘llanilishi maqsadga muvofiqdir. Ko‘pgina fanlarda, jumladan geografik 
tadqiqiotlarda bashoratlashtirishning genetik metodlari keng qo‘llaniladi. Ushu metodlar xodisa 
va jarayonlarning taraqqiyotini evolyutsion bosqichlarini tuzish va shu orqali kuzatilayotgan 
faktlarning noma‘lum xususiyatlarini oldindan aytib berishga asoslangan . Lekin vokelikni sodir 
bulish vaqtini bu metod bilan aniqlash mumkin emas. Tabiiy geografik tadqiqiotlarda genetik 
strukturali genetik katorlar metodisifatida qo‘llaniladi. CHunonchi yangi kurikerlarini 
o‘zlashtirish jarayonida quyidagi genetik metod strukturali qatorlarni vujudga kelishini 
ko‘zatish mumkin: yer osti suvlarining satxini ko‘tarilishi, tuproqda sho‘rlash xodisasini
rivojlantirishi, ya‘ni mikroiqlim tarkib topishi, agroirrigatsion qatlamcha vujudga kelishi va 
boshqalar aslida grunt suvlarining rejimini o‘zgarishi bilan bog‘liqdir.
Ko‘pgina fanlarning ilmiy tadqiqiot ishlarida shujumladan geografik bashoratlashtirishda 
sistemali taxlil metodlari keng urin olmokda. Geografik sistemalar – geosistemalar sifatida 
sistemali yondoshish asosida urganilishini taqozo qiladi, bu borada tadqiqiot ishlari sistemali 
metodlarni qo‘llangan xolda olib boriladi. Sistemali metod tadqiqiotning aloxida usuli , vositasi 
bulib, tadqiqiotning predmeti to‘g‘risida u bir butunlikning aloxida bir qismi sifatida baholashni 
o‘rganish bilan fikr yuritadi (Smirnov, 1981). Binobarin, bashorat qilinayotgan bo‘lajak 
geosistema xam sistemali metod bilan tadqiqot qilinish lozim T. V. Zvankova (1987)
bashoratli geografik vazifalarni majmuli xal qilish nuqtai nazardan ikki muxim xolda
axamiyat berishni ta‘kidlaydi: 1) sistema integral xususiyatlarga ega bo‘lganligi sababli, ular
uning ayrim elementlarida mavjud bulmaganligi tufayli, ularni faqat sistemaning bir butun 
xodisa sifatida urganilgandagina aniqlash mumkin; 2) sistemali yondoshish ma‘lum bir 
ma‘noda umumiy vazifani xal qilish uchun turli fanlarning manfaatlarini birlashtiradi. 
Bashoratlashtirishda sistemali yondoshish sistemalararo metodni asosini tashkil qiladi,
ushbu metod xozirgi vaqtdagi bir sistemaning xolatini o‘rganish bilan kelajakdagi sistemani 
xolatini aniqlashga imkon beradi (bashorat qilingan vabashorat kilinayotgan sistemalar ) . bunda 
ikkala sistema bir –birlari bilan argument va funktsiya yoki vaqt birligida va parametrlar 
buyicha korelyativ boglangan bulishi taxmin kilinadi Ikkala sistema xam ular uchun umumiy 
bo‘lgan metasistema tarkibiga kirishi kerakki, izomorfli , ya‘ni umumiy bir –birlariga mos 
keluvchi strukturaga ega bulishi , umumiy bo‘lgan manbadan kelib chikishi va o‘zaro to‘g‘ri 
xamda teskari aloqalarga ega bulishi darkor (Zvankova,1987).
Formalashtirilgan metodlar. Umumiy belgilarining xarakteri va xarakat pirintsiplari
buyicha bashoratli ekstrapolyatsiya, statistik, analitik modellashtirish va boshqalarni 
birlashtiriradi. Bashoratda keng qo‘llaniladigan metodlardan biri kelajakda taraqqiyot
yo‘nalishining ekstrapolyatsiya qilish metodidir. Ushbu metod matematika statistikaga 

---

47 
asoslangan xolda amalga oshiriladi. Ekstrapolyatsiya metodi ma‘lum sifatli miqdorli qiymatlar 
va birliklar asosida bashorat kilinayotgan ko‘rsatkichni extimolli miqdorini bashoratlashtirish
davrining davomini xisobga olgan xolda belgilangan vaqtda topishni taqozo etadi. Buning 
uchun bashorat kilinayotgan tabiiy kompleksning o‘zgarish yo‘nalishi vaqt birligida aniqlanadi 
. (L.E. Smirnov. Sistemniy podxod i kartog‘rafirovanie sistem v geografii.
«Kartog‘rafirovanie geograficheskix sistem» MGU 1981, s. 5) grafiklar tuziladi, unga 
geosistemani avvalgi o‗tmishdagi va kelajakdagi o‘zgarish yo‘nalishi aniqlanadi. 
Gap grafikda yo‘nalishning qaysi xolatida chikishiga bog‘liq. Agarda taraqqiyot 
yo‘nalishning o‘zgarmas, nisbiy barqarorlik yoki bashorat qilinayotgan ko‘rsatkichni mutlak 
oshib borishi saqlanib qolsa – u xolda ekstrapolyatsiyaning printsiplariga eng maqbul to‘g‘ri 
keladi, bu xolda to‘g‘ri bog‘liqlik bir xilda oshib boruvchi yoki kamayib boruvchi chiziq 
vujudga keladi. Ekstrapolyatsiya metodi geografik tadqiqiotlarda qo‘llaniladi. CHunonchi ushbu 
metod kartografik ilmiy tekshirish ishlarida, masalan, turli yillarda tuzilgan iqtisodiy geografik 
kartalar asosida biror iktisodiy rayonning ma‘lum bir vaqt birligida umumiy rivojlanishi 
aniqlanadi. Kaspiy dengizining satxini o‘zgarib turishi munosabati bilan uning kelajakdagi 
o‘zgarishini suvga bo‘lgan extiyojlarini xisobga olagan xolda 200 yilga qadar ishlab chiqilgan . 
SHu metod asosida orol dengizi satxining 2015 yilga kelib qancha miqdorgacha tushib borishi, 
suv xajmi, buglanish miqdori aniqlab to‘g‘ri bashoratli xulosalar tayyorlangan. Matematik 
modellashtirish assosini o‘xshashlik tashkil qiladi, chunki model‘ bashorat kilinayotgan tabiiy 
kompleksni aynan o‘xshashi asosida to‘ziladi. Xar bir model (u fizik yoki mantiqiy bo‗lishi 
mumkin ) ma‘lum bashorat funktsiyasinibajaradi. Bashoratlashtirishda modellar murakkab tabiiy 
komplekslarni ishlashda yaxshi samara beradi. Bu xolatda model tuzilib, unda
bashoratlashtirilayotgan sistemaning strukturasi, uning komponentlari orasidagi o‘zaro bog‘liqlik 
xamda ichki va tashqi rivojlantiruvchi omillar kayd etiladi. Belgilangan maqsadga muvofiq 
modellar va modelchalar majmuali global regional va maxalliy darajada, shuningdek modellar 
va modelchalar geografik tadqiqiotlarda keng qo‘llaniladi, zero ular tabiiy muxitning eng 
muxim qismlari, jarayon va xususiyatlarini, ayniqsa ekologik muammolarning ayrim bloklarini 
obe‘ktiv ravishda ko‘rsatib beradi. Ammo ushbu modellarni ishlab chiqish juda xam 
murakkab, bu jixatdan matematik tabiiy muxitning rivojlanishini asosiy qonuniyatlarini to‗liq 
tushunib yetishi yoki biror regional muammoning asosiy geoekologik xususiyatlarini to‘g‘ri 
faxmlay olishi darkor. SHu tufayli xozirga qadar keng miqyosda foydalanishayotgani yo‘q. 
Logik modellarning turlaridan biri grafikli modeldir. Ushbu metod V. S.Preobrajeniskiy va T. 
D.Aleksandrova (1988) tomonidan ishlab chiqilgan. 
Tabiiy sharoit yoki landshaftlarni foydalanish maqsadlarida baholash - geografik baholash 
deb ataladi. Masalan, dehqonchilik, chorvachilik, sanoat, transport, rekreatsiya, suv xo'jaligi va 
boshqa maqsadlarda baholash amalga oshirilishi mumkin. 
Geografik baholash quyidagi bosqichlardan iborat: 
a) baholash ishlarining maqsad va vazifalarini aniqlash (masalan, daryo vodiysining 
ma'lum bir qismini suv ombori qurish maqsadida baholash); 
b) baholash uchun zarur bo'lgan ko'rsatkichlar yoki ma'lu-motlar ro'yxatini to‘zish; 
d) o'rganilayotgan hudud daryo vodiysining hozirgi va kelajakdagi holatini belgilaydigan 
ko'rsatkichlar yoki xossalarni o'rganish va o'lchash (vodiyning geologik to‘zilishi, o‘zunligi, 
kengligi, balandligi, yonbag'irlar qiyaligi, suvning sarfi, loyqaligi, me'yori va h.k.); 
e) olingan ma'lumotlar va ko'rsatkichlarni bir-biriga taqqoslash asosida har bir komponent 
bo'yicha alohida baholashni amalga oshirish (relyef, geologik to‘zilish, suv o'lchamlari va h.k. 
haqida); 

---

48 
f) alohida baholashlar asosida umumiy baholashni amalga oshirish (suv omborini mazkur 
joyda qurish mumkinmi yoki yo'qmi); 
g) yakuniy jadval va xaritalar to‘zish. 
Tabiiy geografik baholashning aniq maqsadiga ko'ra sifat va miqdor usullaridan 
foydalaniladi. Sifat ko'rsatkichlari qulaylik darajasiga qarab "juda qulay", "qulay", "o'rtacha 
qulay", "kamroq qulay", "qulay emas" deb baholanadi. 
Masalan, tekisliklar yo'l qurilishi uchun juda qulay, qumli cho'llar qulay, to'lqinsimon 
tekisliklar o'rtacha qulay, adirlar kamroq qulay, tog‘'lar esa qulay emas. 
Baholashning miqdor usuli har bir darajani sonli ko'rsatkich-lar asosida amalga oshirishga 
asoslangan. Masalan, vegetatsiya davrida havo haroratining 10 °C dan yuqori bo'lgan kunlar 
yig'indisi qishloq xo'jalik ekinlarining qaysi turlari hududning qaysi joylarida o'si-shi 
mumkinligini aniqlashda asosiy mezon bo'lib xizmat qiladi. Masalan, arpaning pishib yetilishi 
uchun quyidagi haroratlar yig'indisi bo'lishi shart. Vegetatsiya davrida havo haroratining Q10 °C 
dan yuqori yig'indisi 1000° gacha bo'lishi eng tezpishar arpa navining yetilishi uchun yetarli 
emas, mazkur arpa navi 1000—1400° da pishadi, 1400—1800° da esa o'rta pishar, 1800° dan 
oshganda esa eng kechki navlar yetiladi. Ko'rsatilgan ushbu miqdor ko'rsatkichlari baholashning 
ma'lum bonitetli darajalari hisoblanadi. 
Yer resurslari xo'jalik jihatdan juda ko'p maqsadlarda baholanadi. Ayniqsa, yer resurslarini 
dehqonchilik maqsadlarida baholash keng tarqalgan. 
Dehqonchilikni amalga oshirish asosan relyef, agroiqlimiy re-surslar, tuproq sharoiti, yer 
osti suvlarining joylashishi va xossala-rining qulayligi, suvning mavjudligi va boshqa omillar 
bilan belgilanadi. 
Dehqonchilik uchun yaroqli yerlarni o'zlashtirish va ulardan foydalanishning murakkablik 
darajalari landshaftlaming xususiyatlariga qarab turlicha bo'ladi. Yuqorida ko'rsatilgan 
omillaming tahlili asosida O'zbekiston tabiiy-hududiy komplekslari murakkablik darajasiga ko'ra 
to'rt guruhga bo'linadi: oddiy, o'rtacha murakkab, murakkab va juda murakkab tabiiy 
komplekslar. 
Oddiy tabiiy komplekslarga tog‘' oldi prolyuvial va daryo vodiyla-rining yuqori terrasalari 
kiradi. Yer osti suvlarining gorizontal harakati yuqori darajada ta'minlangan bo'lib, bu 
suvlarining sathi ko'taril-maydi, chunki lyoss va lyossimon jinslar ostida shag'al toshlar yotadi. 
Mazkur joylar dehqonchilik uchun juda qulay. 
O'rtacha murakkablikdagi tabiiy komplekslarga yoyilmalar va daryo deltalarining yuqori 
qismlari kiradi. Yer osti suvlarining gorizontal harakati ta'minlangan, ammo ayrim pastqam 
joylarda u yer yuzasiga yaqin ko'tariladi va sho'rlanishga sabab bo'lishi mumkin. Shamol va suv 
eroziyasi yo‘z berishi mumkin. Shuning uchun ihota daraxtzorlarini vujudga keltirishni 
loyihalashtirish zarur. 
Murakkab tabiiy komplekslarga yoyilmalar va deltalarning o'rta qismlari va allyuvial 
terrasalar kiradi. Yer osti suvlarining gorizontal harakati yaxshi emas, sug'orish davomida 
ularning sathi ko'tariladi va tuproqda to‘z to'plana boshlaydi. Buning oldini olish uchun 
gorizontal va tik zovurlar qurishni ko'zda tutmoq lozim. 
Juda murakkab tabiiy komplekslarga deltalarning etak qismlari, prolyuvial tekisliklarning 
quyi yoki chekka joylari, adirlar, plato va balandliklar kiradi. Yer osti suvlarining gorizontal 
harakati ta'min-lanmagan, ularning sathi sug'orish paytida tezda ko'tarilib ketadi. Buning oldini 
olish maqsadida zich zovurlar tarmog'ini qurish, yerni sifatli qilib yuvish va tekislash, shamol 
eroziyasiga qarshi ihota daraxtzorlarini vujudga keltirish lozim. Suv shimilishining oldini olish 
uchun tomchilatib, yomg'irlatib va tuproq ostidan sug'orish usullarini qo'llash zarur. 

---

49 
Iqlim resurslarining miqdor ko'rsatkichlari ko'p jihatdan qishloq xo'jalik ekinlarining turini 
va hosildorligini belgilab beradi. Har qanday ekinlarning pishib yetilishi uchun ma'lum 
miqdorda issiqlik zarur bo'ladi. Shuning uchun ham mamlakatimiz iqlimiy resurslarini qishloq 
xo'jaligi nuqtayi nazaridan baholash muhim amaliy ahamiyatga ega. 
Vegetatsiya davrida kerakli miqdorda issiqlik mavjud bo'lsagina ekinlar urug'i unib 
chiqadi, rivojlanadi va pishib yetiladi. Ekinlarning urug'i unib chiqishi, ko'p hollarda, havo 
harorati o'rtacha Q 10 °C dan yuqori bo'lganda yo‘z beradi. 
O'zbekistonning tekislik qismida quyidagi issiqlik mintaqalari mavjud: issiq, juda issiq, 
o'rtacha jazirama, jazirama, o'ta jazirama. 
Issiq mintaqaga O'zbekistonning shimoli g'arbida joylashgan Ust-yurt platosining Orol 
dengizi sohillari kiradi. Q10 °C dan yuqori haroratlar yig'indisi 3500° dan kam. Mazkur 
mintaqada o‘zumning ertapishar navlari yetilishi mumkin. 
Juda issiq mintaqada haroratlar yig'indisi 3500-4000°. Mazkur mintaqaga Ustyurt 
platosining shimoliy va o'rta qismlari, Amudaryo deltasining shimoliy qismi kiradi. Ushbu 
mintaqada o‘zumning tez-pishar, sholining ertapishar, makkajo'xorining kechpishar navlari 
pishib ulguradi. 
O'rtacha jazirama mintaqada haroratlar yig'indisi 4000-4500° gacha boradi. Ustyurt platosi 
va Amudaryo deltasining janubiy qismlari, Xorazm vohasi, Qizilqumning shimoliy qismiga 
to'g'ri keladi. Mazkur mintaqada paxtaning ertapishar navlari to'liq pishib yetiladi. 
Jazirama mintaqada haroratlar yig'indisi 4500° dan 5000° gacha yetadi. Ushbu mintaqaga 
Qizilqumning katta qismi, Zarafshon vodiysining quyi qismi, Mirzacho'l, Farg'ona vodiysi 
kiradi. Mazkur mintaqada paxtaning o'rtapishar navlarini ekish mumkin. 
Juda jazirama mintaqada haroratlar yig'indisi 5000° dan yuqori bo'ladi. Qashqadaryo, 
Surxondaryo viloyatlarining janubiy qismlari shu mintaqada joylashgan. Ushbu mintaqada 
ingichka tolali paxta yetishtiriladi. 
Sizga ma'lumki, O'zbekistonning sharqiy va janubi sharqiy qismlari asosan tog‘'lardan 
iborat. Tog‘'larda balandlikka ko'tarilgan sayin havo harorati pasayib boradi, natijada musbat 
haroratlar yig'indisi kamayib, yetishtiriladigan ekin turlari ham o'zgarib boradi. 
Tog‘'larda quyidagi issiqlik mintaqalari ajratiladi: iliq mintaqa, salqin mintaqa, juda salqin 
mintaqa. 
Iliq mintaqada haroratlar yig'indisi 3000—4000° atrofida va o'rtacha balandlikdagi 
tog‘'lami o'z ichiga oladi. Ushbu mintaqada lalmikor yerlarda don yetishtirish hamda sug'orma 
o‘zumchilikni rivojlantirish mumkin, paxta yetilmaydi. 
Salqin mintaqada musbat haroratlar yig'indisi 3000° dan kam. O'rtacha balandlikdagi 
tog‘'larni o'z ichiga oladi. Mazkur mintaqadan asosan yaylov sifatida foydalaniladi. 
Juda salqin mintaqada haroratlar yig'indisi 1000° dan kam, dehqonchilik uchun yaramaydi. 
Bu mintaqa baland tog‘'larni o'z ichiga oladi. 
Tabiat komplekslarining dam olish maqsadlarida foydalaniladigan xususiyatlari yoki 
komponentlari rekreatsion resurslar deb ataladi. Masalan, manzarali o'rmon, dengiz va okean 
qirg'oqlari, tog‘' vo-diylari, g'orlar, manzarali chiroyli o'simliklar, ajoyib relyef shakllari, mo‘zlar 
shular jumlasidandir. 
Rekreatsiya (tiklash, o'rnini to'ldirish)ning qamrovi katta bo'lib, odamlarning dam olishi, 
salomatligini tiklashi, madaniy hordiq chiqarishi ma'nosida ishlatiladi. 
Tabiiy komplekslar yoki landshaftlarni rekreatsion nuqtayi nazardan tadqiq qilish asosan 
landshaftlarning rekreatsion imko-niyatlarini va ularga rekreatsion bosimning ta'sirini 
baholashdan iborat. 

---

50 
Dam olish tashkiliy va notashkiliy (ixtiyoriy) boiishi mumkin. Tashkiliy dam olish turli 
muassasalar tomonidan uyushtiriladi. Notashkiliy (ixtiyoriy) dam olish esa odamlarning o'z 
xohishlari bo'yicha bir yoki bir necha kishi bo'lib, tanlangan hududlarda uyushtiriladi. 
Dam olishdan ko'zlangan maqsad turlicha bo'lishi mumkin: davolanish, sog'lomlashtirish, 
sport, tanishuv va h.k. 
Dam olish mavsumga qarab ham turlicha bo'lishi mumkin. Yozgi dam olish turlari 
quyidagilarni o'z ichiga oladi: cho'milish, quyosh vannalari olish, piyoda yurish (davolanish, 
salomatlikni tiklash, ekskursiya), qayiq sporti, baliq ovi, turli xil mevalar va qo'ziqorin terish, 
otda sayr qilish, alpinizm bilan shug'uUanish va h.k. Qishki mavsumda quyidagi dam olish 
turlari bilan shug'uUanish mumkin: chang'i sporti, mo‘z osti baliq ovi, sport ovchiligi, 
davolanish, salomatlikni tiklash, piyoda sayr. 
Rekreatsion baholash obyekti — landshaftlar, joylar, maydonlar va fatsiya bo'lishi 
mumkin. Rekreatsiya komplekslarini joylashtirishni loyihalashda landshaftlarni tahlil qilish 
yaxshi natija beradi. Bunda turli landshaftlarni rekreatsion maqsadlarda foydalanish darajasiga 
qarab eng qulay landshaft turi tanlanadi. Masalan, daryo vodiysi, tog‘' yonbag'ri, ko'l yoki suv 
ombori qirg'og'i, tekislik, okean yoki dengiz qirg'og'i, o'rmon va h.k.
Alohida rekreatsion komplekslarni (dam olish uylari, sanatoriylar, sayyohlik majmualari va 
h.k.) loyihalashtirayotganda aniq maydonni baholash yaxshi natija beradi. 
Aniq bir dam olish muassasalarining ichki to‘zilishini loyihalashda tabiat komplekslarini 
fatsiya darajasida baholash lozim. Asosiy inshootlarni fatsiyaning relyef sharoiti, suvlari, 
o'simligi, landshaft manzarasiga qarab joylashtirish maqsadga muvofiq bo'ladi
Rekreatsion maqsadlarda baholashda ularni estetik jihatdan baholash ham muhim o'rin 
tutadi. Bunda tabiiy sharoitning, relyef-ning, o'simliklarning, landshaft umumiy ko'rinishining 
estetik jihatdan zavq bera olish imkoniyati hisobga olinadi.