O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti «Geografiya» kafedrasi

Davlatni tashkil etilishi shakllaridan biri – bu uning davlat to’zumidir. Jahon 
mamlakatlari davlat to’zumiga ko’ra: 
-
monarxiya; 
-
respublika 
tipidagi davlatlarga ajratiladi. Ularga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Monarxiya – davlat 
bo`shqaruvining shunday shakliki, unda oliy davlat hokimiyati monarx – yakka shaks tomonidan 
bo`shqariladi. Masalan, podsho, qirol, shoh, amir, sulton, shayx va h.k. Monarxiya – davlat 
bo`shqaruvining eng qadimgi shakllaridan biridir. Monarxiya tipidagi davlatlarda davlat 
bo`shqaruvi qoidaga binoan nasldan naslga o‘tib keladi. 
Monarxiya, o‘z navbatida: 
a) absolyo`t (mo`tlaq) monarxiya; 
b) cheklangan monarxiyaga bo`‘linadi (konsito`tsion va parlamentar monarxiya). 
Absolyo`t monarxiya tipidagi davlatlarda davlat bo`shqaruvi hech qanday cheklovlarsiz 
yakka shaxs tomonidan amalga oshiriladi (masalan, Bahrayn, Qatar, Omon sultonligi, BAA va 
b.). 
CHeklangan monarxiya tipidagi davlatlar ham ikkiga ajraladi: 
a) konstito`tsion monarxiya (bunda monarxning oliy davlat hokimiyati konstito`tsiya bilan 
cheklangan); 
b) parlamentar monarxiya (bunda monarx hokimiyati parlament tomonidan cheklangan). 
SHvetsiya konstito`tsion monarxiya, Buyuk Britaniya esa parlament monarxiyasiga 
mansubdir. SHvetsiya qirolligi konstito`tsion monarxiya tipidagi davlat bo`‘lib, parlament 
bo`shqaruvi shakliga ega. Ushbu davlatda qirol shved davlati va millatining ramzi vazifasini 
bajaradi, xolos. Qirol hech qanday siyosiy hokimiyatga ega emas va mamlakatning siyosiy 
hayotida ishtirok etmaydi. Uning asosiy vazifasi har yili oktyabr oyida riksdag, ya‘ni shved bir 
manfaatli parlament sessiyasini ochib berishdan ibo`rat. Buyuk Britaniya parlamentar 
monarxiyaga mansub. Ushbu davlatda konstito`tsiya mavjud emas. Ammo, shunday qonuniy 
aktlar mavjudki, ular parlament tomonidan qabul qilingan hamda konstito`tsion ahamiyat kasb 
etadi. Hozirgi davrda (1852 yil 6 fevraldan bo`shlab) Buyuk Britaniya monarxi – bu qirolicha 
Yelizaveta II chidir. Qirolicha ijro hokimiyatining oliy davomchisi, qurolli kuchlar bo`sh 

---

105 
qo‘mondoni, anglikan cherkovi bo`shlig‘i hisoblanadi. U parlament sessiyasini chaqirish, qonun 
loyihalariga sanktsiya berish, xalqaro shartnomalarni imzolash (ratifikatsiya qilish) huquqiga 
ega. Bulardan ko‘rinadiki, Buyuk Britaniya qirolichasi huquqi juda keng bo`‘lishiga qaramay, 
amalda qirollikning barcha masalalari ministrlar kabineti va parlament tomonidan bajariladi. 
Absolyo`t monarxiyada barcha qonun chiqaruvchi hamda ijro hokimiyati bo``tunlay davlat 
bo`shlig‘iga tegishlidir. Bunga Omon sultonligi misol bo`‘ladi (1974 yildan bo`shlab Qobus ben 
Said). Omon sultoni bir vaqtning o‘zida bo`sh vazir, oliy bo`sh qo‘mondon bo`‘lishi bilan birga, 
tashqi ishlar, mudofaa va moliya vaziligi lavozimlarini egallaydi. Mazkur mamlakatda 
konstito`tsiya qabul qilinmagan. Monarxiya davlat bo`shqaruvining yana bir shakli – bu 
absolyo`t teokratik (diniy) monarxiyadir. Bunda davlat bo`shlig‘i bir vaqtning o‘zida ham davlat 
hamda din bo`shlig‘i bo`‘lib hisoblanadi. Bularga Vatikan, Bruney sultonligini misol qilib 
ko‘rsatish mumkin. 1997 yillar dunyo siyosiy xaritasida jami 30 ga yaqin monarxiya davlatlari 
hisobga olingan. Jahonda davlat bo`shqaruvining respublika tipidagi davlatlar asosiy 
ko‘pchilikni tashkil qiladi. Hozirda ularning soni 140 dan ortiqroqdir. 
Respublika tipidagi davlatlarda barcha oliy davlat organlari yo saylanadi yoki parlament 
tomonidan shakllantiriladi. 
1)
Prezidentlik respublikalari 
2)
Parlament respublikalar. 
Prezidentlik respublikalarining ajralib turuvchi xususiyati saylangan prezident tomonidan 
davlat hamda hukumat bo`shlig‘i vakolatlarini o‘z qo‘lida birlashtirishdir, buning natijasida u 
katta hokimiyatga ega bo`‘ladi, ya‘ni hukumatni to‘zadi, parlamentni muddatdan oldin tarqatib 
yubo`radi (masalan, AQSH, Argentina, Braziliya). Bunday respublikalarda prezident roli kam, 
aksincha real hokimiyat bo`sh vazir qo‘lida to‘plangan (Italiya, Polьsha, Finlyandiya, GFR, 
Avstriya, Hindiston va bo`shqalar).