O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti «Geografiya» kafedrasi

Landshaftlarni halq xo`jaligining turli maqsadlarida (qishloq xo`jaligi, shahar 
qurilishi, sanoat qurilishi, rekreatsiya va h.) tahlil qilish 
O`rganish ob`ektini tasniflashning xam ilmiy, xam amaliy axamiyati kattadir. Uning ilmny 
axamiyati shundan iboratki, ob‘ekt tasnif kiltgastganda uning kelib chikishi, to‘zilishi, 
rivojlanishi kabi barcha xususichtlari o`rganilishi va u xakdagi barcha ma`lumotlar batafsil taxlil 
qilishi kerak. 

---

67 
Er yuzasida muayyan landshaftlar xaddan tashqari ko`p bo‘lganligi uchun ularning xar 
birini aloxidahaloxida ta`riflab utiriishing iloji bulmay koladi. SHuning uchun landshaftlarki 
ma`lum maqsadlarda ( masalan, qishloq ho`jaligi, shaxar kurilishi va x.k.) guruxlab ta`riflashga 
va shunga xos xolda bir turdagi tadbirlarni rejalashtirishga to‘g‘ri keladi. Bu landshaftlar tasnif 
qilishning amaliy axamiyatiga ega ekanligini ko‘rsatadi. 
Fanning o`rganish ob`ekti qanchalik serkirra, xilmahxil va murakkab bo‘lsa, uni tasniflash 
xam shunchalik murakkab bo‘ladi. Xar qanday tasnifni amalga oshirishda ob`ekt haqida to‘la 
aniq tushunchaga ega bo`lish kerak. Ob`ektni ob`ektiv turlicha talkin qilish va tushunish turlicha 
tasnif tarixlarning to‘zilishiga sabab bo‘ladi. Landshaftlikshunoslik fani xam boshqa tabiiy fanlar 
katori juda ko`p va xilma xil,ammo o‘ziga xos xususiyatlariga ega bo‘lgan aniq ob`ektlar 
landshaftlarni tasnif qiladi. Landshaftshunoslik uchun puxta ishlangan. ilmiy va mantikiy 
talablarga to‘lik javob beradigan tasniflar jadvalini to‘zib olish juda katta axamiyatga ega. 
CHunki yer yuzida ko`plab uchraydigan xilma xil landshaftlarni bir-biriga o‘xshash yoki 
birhbiridan farq qiladigan tomonlarini aniqlab, xar birini o‘z mavqeini saqlagan xolda ma`lum 
bir tartibga tushirib olinmasa ularni to‘g‘ri tadqiq qilish xatto landshaft xaritasini tuzib olish xam 
mumkin bo‘lmay qoladi. 
Keyingi 15-20 yil ichida geograflar tomonidan bajarilayotgan ko`plab ishlar uchun 
jumladan xalq ho`jalgini rivojlatirish axolining yashash va sog‘lig‘i nuqtai nazaridan 
landshaftlarnn baholash, geografik bashorat qilish va tabiat muxofazasini ko‘zlab bajarilayotgan 
ishlar uchun xam katga katta rayonlar jumxuriyat xatto tabiiy geografik o`lkalar miqyosida 
barcha landshaftlar haqida batafsil ma`lumotlarga yoki boshqacharoq qilib aytganda landshaftlar 
kadastriga ega bo`lish axamiyatlidir. Mamlakatimiz landshaftlarning aniq va puxta tasif jadvalini 
ishlab chiqish landshaftshunoslikning eng yirik masalalaridan biridir. 
Ladashaftlarni tasniflash bilan ko`pchilik geograflar shugullangan Ulardan ayniksa N. A. 
Gvozdetskiy (1961 ), A .G. Isachenko ( 1961 1975), V. A. Nikolaev( 1973, 1979) kabilarni 
tajribalari e`tiborga loyik. Bu olimlar tavsiya etgan tasniflar ichida B. A. Nikolaev (1979) 
bajargan tasnif o‘zining mukamallagi bilan ajralib turadi. Bu tasnifning yaratilishi asosida 
landshaftshunos olim V. A. Nikolaevning ko`p yillar davomida Qozog‘iston dashtlarida 
landshaftlarni xaritaga tushirish borasida borgan izlanishlari yotadi. Kuyida keltiriladigan 
fikrlarnng ko`pchiligi V. A. Nikolaev ilgari surgan g‘oyalar ta`sirida yuzaga keladi. Bu 
fikrlardan eng asosiysi lanshaft haqidagi tushunchaing o‘ziga xos talkshsh ouldi. 
V. A.Nikolaevning fikricha landshaft faqat regional birlik (A G Isachenko, 1961) yoki 
faqat tipologik birlik (I. A .Gvozdentsiy, 1961) sifatida kabul qilish birday bir tomonlamapikka 
olib keladi. Am.mo biz landshaftni tipologik birlik deb kabul kilar ekanmiz uni asosida xar bir 
o‘ziga xos gsofafik ikdividdir. Lekin bir vaqtning o‘zida u qaysidir tipologik laachashftlar 
majmuasining bir qismidir. Haqikatlan xam er yo‘zida ikkita xar tomonlama bir xil bo‘lgan 
landshaftni topib bulshaydi Ammo qaysidir xususiyatlari bilan bir biriga o‘xshashlik tomonlari 
bo‘lgan landshaftlarni uchratish va tasnif qilish mumkin. Landshaftlar tasnifini ishlab chikishda 
turlicha tomoyillarga amal qilingan bo`lishi mumkin. Masalan, tarixiy evolyutsion tamoyili 
genetik tamoyil arfologik tamoyil va x. k. SHu tamoyillardan birvarakayiga bir nechtasiga amal 
qilgan ma`qul. SHulardan faqat bittasigina amal kilib to‘zilgan tasnif doimi xam aniq va puxta 
bo‘olavermaydi. SHu bilan birga landshaftlarning o‘zini ma`lum bir tamoyilga asoslanmay 
birma bir sanab o‘tishning o‘zi xam ilmiy tasnifdan o‘zoqdir. 
Xozirgacha qo‘llanib kelayotgan tamoyillarning eng asosiylaridan biri tarixiy evolgotsion 
tamoyildir. Bunda landshaftlarni invariant tushunchasi nuktaii nazaridan karashga to‘g‘ri keladi. 
Ushbu tamoyilga amal qilinganda bir tasnif jadvalini o‘zida geografik tizimlardagi juda ko`p va 

---

68 
turli tuman moddiy borlikni kamrab olish mumkin bo‘ladi. Kul ostimizda ma‘lum miqdorda 
poleografik ma`lumotlar mavjud bo‘lgan taqdirda bu tamoyildan foydalanish juda yaxshi 
natijalar berishi mumkin, ya`ni landshaftlarning tashkil topishi va rivojlanishidagi ichki va tashqi 
aloqadorlikni tasnif jadvalida aks ettirish mumkin bo‘ladi. 
Landshaftlar tasnifida tarixiy yondoshish albatta landshaftlarning kelib chikigai(genezisi) 
ni taxlil qilish bilan bog‘liqdir. Landshaftlarning kelib chikish va rivojlanish tarixi ularning ichki 
strukturasining o‘ziga xosligini keltirib chikaradi. 
SHuning uchun landshaftlarning tasniflashda foydalanilayotgan tarixiy genetik tamoyil 
landshaftlarning ichki tuzilishiii taxlil qilish bilan bevosita bog‘liq bo‘lib qoladi. 
Landshaftlar tasnifida landshaftlar ichki to‘zilishini taxlil qilish koidasi asosida bir butunni 
uning qismlaridan xamda qismlari orasidagi o‘zaro ta`sir va aloqadorliklarni taxlili yotadi. Biz 
landshaftlarni ko`p yaruslik geotizmlar deb kabul kilgan edik. Bu bilan biz xar bir landshaft 
ma‘lum kompenentlar majmuasidan iboratgina bulib kolmasdan balki o‘zidan kichikrok bo‘lgan 
mujjassamlardan to‘zilganligini xam `etirof etgan bulamiz. SHunday ekan landshaftlarning ichki 
to‘zilishi haqida gap borganda faqat komponentlar orasidagina emas balki kichik yoki oddiy 
mujassamalar orasidagi o‘zaro aloqadorliklar xam tushiniladi. M. A. Glazovskaya (1961) 
tomonidai tavsiya etilgan geokimyoviy landshaftlar tasnifi xam ana shu tamoyil asosida 
to‘zilgandir. 
Landshaftlar ochik geotizmlar bo‘lganligi sababli ular o‘z yon atrofidagilardagi 
landshaftlar bilan xam modda va energiya almashnnishi kurinishida aloqador bulib turadi. Agar 
biz tasnif to‘zishda landshaftlarni o‘z ichki tuzilishiga ega ma`lum bir tizimdir degan qoidaga 
amal qiladigan bo‘lsak, landshaftlarning ichki aloqadorliklaridan tashqari ularning atrof muxit 
bilan va kushni landshaftlar bilan bo‘ladigan aloqadorlikni xam xisobga olish kerak bo‘ladi. 
Odatda landashftlarning ichki to‘zilishini taxlili asosida tasnifning kichik taksonomik 
birliklarni aniqlab olish mumkin bo‘ladi. Katta taksonomik birliklarni aniqlayotganda esa 
ko`proq landshaftlarning o‘zaro aloqadorliklariga va yondoshib kelish xususiyatlariga ko`proq 
asoslanishga to‘g‘ri keladi. Landshaftlar tasnifini to‘zganda u puxta va tabiiy bo`lishi uchun 
tarixiy genetik tuzilishi tamoyillari amal qilgan ma`qul ko‘rinadi. 
Xar qanday ilmiy tasniflash avalo tasnif kilinayotgan ob`ektga yoki xodisaga tegishli 
bo‘lgan ma‘lum belgilarni tanlab olishni taqozo qiladi. Lavdashaftlarning ayrim guruxlarga 
tipologik birlashtirilishi yoki aksincha tabakalanishi turli tuman shart sharoitlarga bog‘liq. 
Masalan, landshaftlarning ichki xususiyatlariga landashftlarning yondoshib kelishiga landshaft 
tashkil qiluvchi omillar va xodisalarning majmuasiga ularning rivojlanish xususiyatlariga va 
xakozolariga bog‘liqdir. 
SHuning uchun xar qanday tasnifdagi birliklarning mavqeini aniqlashda faqat birgina asos 
kilib olish kiyin bulib xatto buiday belgini izlab utirishning o‘z mantikan noto‘g‘ri bular edi. 
Buning sababi shundaki, aniqlanadigan va tasniflanadigan turli tuman birliklarni o‘z kuchi va 
kiymati turlicha bo‘lgan omillar asosidagina umumlashtirish mumkin bo‘ladi. Umuman olganda 
asosiy belgilarni tanlab olish, tasniflash jarayoning eng muxim va ma`suliyatli boskichlaridan 
biri xisoblanadi. 
Landshftlar tasnifining asosiy birliklari. Lanshaftlar tasnifida va boshqa ko`pgina tabiiy 
fanlar tasnifidagidek sinf, tur, turkum, xil kabi tushunchalar ishlatiladi. Bunday tushunchalarni 
birma bir izoxlab berishdan oldin bir ikki taniqli geografik olimlar ishlab chiqqan tasnif 
ko‘rishnishlarini misol tariqasida keltirib o‘tmoqchimiz. Dastlabki ana shunday ishlardan biri N. 
A. Gvozdetskiy (1961 ) tegishlidir. U tavsiya etgan landshaftlar tasnifi: sinf h tur h kichik tur h 
gurux h xil kurinishida bulib, anchagina ixcham tarxlarrdan biridir A. G. Isachenko (1961) 

---

69 
tavsiya etgan landshaftlar tasnifi: tur, kichik tur, sinf, kichik sinf, xil, kichik xil,variant 
ko‘rinishiga ega. 
Bu ikki tasnif bir biridan ozmi ko`pmi farq qiladi jumladan eng katta birlik sifatida N. A. 
Gvozdetskiy sinfni kabul kilar ekan u eng avvalo tog‘larning va tekisliklarning landshaftlarini 
ikki sinfga bulib tashlashni tavsiya etsa, A. G. Isachenko dastavval landshaft turlarni aniqlab 
olishni sunggi sinflarga bo`lishni ma`kul kuradi. Landshaft turlarini aniqlab olishda eng asosiy 
mezom sifatida landshaftlarning gidrotermik rejimi ya`ni namlik issiklik taksimlanishidagi duns 
mikiyosidagi farqlarni olishii tavsiya etadi. A. G. Isachenko fikricha landshaftlarning bir biriga 
o‘xshashligi yoki birhridan farqi juda ko`p sabablar bilan belgilanadi va ularning ichidan eng 
asosiysini aniqlab ola bilish tasnif tarixidagn eng katta birlikni tanlashga asos bo‘ladi.
Xozirgi vaqtda eng mukammal ishlangan landshaftlar tasnifining muallifi V.A Nikolaev 
(1978-h1979) ekanligi ko`pchilik geograflar tomonidan e`tirof etilmoqda. U tavsiya etgan ko`p 
pog‘onali tarix bo‘lim, qism, sinf, kichik sinf, gurux, tur, kichik tur, toifa kichik toifa, xil variant 
kurinishida bulib yer yuzasidagi barcha landshaftlarni bir tartibda o`rganishga yaxshi ilmiy asos 
bula oladi. 
SHunday qilib landshaftlar tasnifida ishlatiladigan eng yirik birlik landshaaftlar bo‘limi 
xisoblanadi. Bo‘lim darajasiga kiruvchi landshaftlar asosan yerning geografik qobig‘ini tashkil 
qiluvchi turli geosferalarning birh biri bilan tutashib turishi va o‘zaro ta`sir turiga karab 
aniqlandadi. Bu xakda taniqli tabiiy geograf F.N. Mil‘kov (1970) landshaftlar bulimi 
landshaftshunoslikdagi eng yuksak tipologik birliklar» degan fikrni bildiradi. Bu birlik F.N. 
Mil‘kov aytganidek litosfera, atmosfera, gidrosferalarning o‘zaro ta`sir xususiyatlariga va 
shunga bog‘liq xolda o‘zaro modda va energiya almashinishi shakli xamda jadalligiga o‘xshash 
bo‘lgan landshaftlarni birlashtiradi. Landshaftlar bulimiga misol sifatida quruqlik landshaftlari, 
suv landshaftlari, suv osti landshaftlarinini kiritish mumkin. Quyida biz faqat quruqlik 
landshafttlariga tegishli bo‘lgan masalalar haqida so‘z yuritamiz. 
Landshaftlar bulimi ichida dastavval landshaftlar qismini ajratamiz. Landshaftlar qismi 
birligi landshaftlarni eng asosiy energetia bazasihnamlik va issiklik balansidagi farqlar va 
o‘xshashliklarga qarab birlashtirishga imkoniyat beradi. Bunday o‘xshashlik yoki farqlar 
joylarning mikroiqlimiy xususiyatlari bilan belgilanadi. 
Bu xususiyatlar bilan o‘z navbatidpa joyning gidrologik rejimi xukumron bo‘lgan o‘simlik 
turi va biologik modda aylanishi turi kabilar chambarchas bog‘liqdir. Bu erda gap ko`proqiqlim 
mintaqalari haqida boryapti. Ya`ni bitta iqlim mintaqasida rivojlangan landshaftlarning xammasi 
xox u tog‘‘ landshaftlari xox tekislik landshaftlari bo‘lsin bitta qismga taaluqli xisoblanadi. 
Masalan, Qora dengizdan Turkmaniston janubigacha bo‘lgan territoriyada arktik, subarktik, 
boreal, subtropik landshaftlar qismini ajratish mumkin. 
Bizga ma‘lumki yukorida sanat butilgan mintaqalar tabiati garbdan sharkka tomon ya`ni 
Atlantika okeanidan o‘zoqlashgan sari kontineital ortib borgan sari o‘zgarib boradi. Shuni 
e`tiborga olsak landshaftlar qismi o‘z navbatida landshaftlarning kichik qismiga bo‘linib ketishi 
mumkin. 
Landshaftlar tasnifidagi navbatdagi birlikhlandshaftlar sinfidir. Bu birlik yukorida misol 
keltirilgan barcha tasnif tarxlarida (N.A. Gvozdetskiy A.G. Isachenko) ishtirok etadi. Bu 
tasniflash tajribalarining deyarli ya`ni landshaftlarning morfotektonik xususiyati asos kilib 
olinadi va asosan ikkita landshaftlar sinfi ajratiladi. Tog‘lar landshaftlari sinfi va tekisliklar 
landshaftlari sinfi Bu ikki sinf orasidagi eng asosiy farq ularda tabiiy zonalarni ikki xil 
kurinishda (tekislikda) kengliklar buylab tog‘larda esa pastdan yukoriga bo`lishidir. 

---

70 
Tog‘‘ landashftlarining xam tekislkk landshaftlarining tabakalanishida yana bir gi-sometrik 
omil ya`ni landshaftlarni pogonalar xosil kilib joylashish xususiyati borligini e`tiborga olsak 
unda lakdashaft sinflarining ichida landshaft kichik sinflarini ajratish mumkin bo‘ladi. Masalan 
tekislik landshaftlari pastkam, past va baland tekislik landshaftlar kichik sinflariga, tog‘ 
landshaftlari esa past tog‘‘lar, urtacha balandlikdagi tog‘lar, baland tog‘lar landshaftlari kmchik 
sinflariga bo‘linib ketadi. 
Navbatdagi tasnif birligih landshaftlar birligidir. 
Bu birlikni aniqlab olishda asosiy belgi sifatida landshaftlarning suv va geokimyoviy 
tarkibi ya`ni landshaftlarning atmosfera yoginlari xisobiga grunt suvlari xisobiga grunt suvlari 
xisobiga yoki yana bir boshqa suvlar xisobiga nomlanish nisbati asos qilib olinadi. Ana shu 
belgilarga karab tekislik landshaftlari ichida elyuvial, elyuvial gidromarf (yarim gidromorf) 
gidromorf landshaftlar guruxini ajratish mumkin. 
Land/shaftlar guruxi birligini ajratishning ayniksa tekislik landshaftlar uchun axamiyati 
e`tiborga loyiqdir. Buning sababi o‘tmishda va xozirgi vaqtda landshaftlarnikg ichki to‘zilishi 
xamda ularning rivojlanishi yo‘nalishy kay tarzda bo‘lganligi ko`p jixatdan ularning suv 
geokimyoviy tarkibiking o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liqligidadir. SHuning . uchun 
landshaftlar taraqqiyoti kelajakda qanday bo`lishini bashorat (prognoz) qilish uchun xam 
landshaftlar guruxini qniklab olish katta amaliy axamiyat kasb etadi. 
Landshaftlar guruxi o‘z navbatida landshaft turlariga bo‘linib ketadi. 
Bu tasnif birligi deyarli barcha tasnif tarxlarda uchraydi. Uning izoxi xam mazmun 
jixatidan deyarli birhbiriga yakin faqat A.G. Isashenko to‘zgan tasnif tarixidagi tur bkrligi 
o‘zining xajmi va mazmuni jixatidan V. A. Nikolaev tarx!1dagi landshaft qismlariga mos keladi. 
Landshaft turlarini aniqlashda tuproq va bioiklkm belgilarkga asoslanishga to‘g‘ri keladi. 
Jumladan tuproq turlari o‘simlik farmatsiyalari sinfi va x. k. N. A Gvozdetskiy, V. A. 
Nikolaevlarniig tasnif tarxlarida landshaft , turlari haqida gap borganda asosan landshaftlarning 
zonal turlari nazarda tutiladi. Masalan tundra landshaftlari bir turga kirsa, dasht landshaftlari 
boshqa turga, cho‘l landshaftlari esa yana bir boshqa turga kiradi 
Landshaftlarning bunday zonal turlarga bo‘linib ketishi asosan elyuviap landshaftlar 
guruxiga xosdir. Lekin tabiatda ob`ektiv mavjudbo‘lgan botkoklik landshaftlari, utlok 
landshaftlari, sho‘rxok landshaftlari kabi boshqa guruxga kiruvchi introzonol dandashaftlarni 
aloxida tur sifatida ajratish lozim bo‘ladi. Bunday bo`lishi mumkinligini N.A. Gvozdetskiy 
(1961) M.A. Glazovskaya (1964), F. I. Mil‘kov(1967) lar xam e`tirof etadi. 
Landshaftlar tasnifiing keyingi birligi kichik tur bulib, podzonalarga xos belgilarga 
asslanib aniqlanadi. Masalan Turkiston tekisliklaridagi chul landshaftlari ikkita turga ya‘ni 
shimoliy chul landshaftlari va janubiy cho‘l landshaftlariga bo‘linib ketadi. 
Landshaft turlari yoki kichik turlari o‘z navbatida landshaft toifalari ga bo‘linadi. Qaysi 
landshaft qaysi toifaga mos ekanligini aniqlashda ayrim landshaftshunoslar (N.A.Gvozdetskiy, 
V.A.Nikolaev) geomorfologik belgilarga asoslani ishsa ayrimlari (YUrenkov, 1982) esa ma`lum 
landshaft turlari ichidagi provintsial xususiyatlarga ko`proq e`tibor berishadi. Geomorfologik 
omil asos qilib olingan sharoitda esa e`tiborni ko`proq rel`efning genetik turlarini o`rganishga 
qaratish kerak bo‘ladi. 
Landshaft toifalari ichida kichik toifa birli-shi ajratishga to‘g‘ri kelib qolgan xollarda 
asosiy belgi sifatida landshaft tashkil qiluvchi jinslarning litologik to‘zilishi olinadi. 
Eng kichik tasnif birligi landshaft xillaridir. Bu birlik genezisi va ichki to‘zilishi bir xil 
bo‘lgan individual landshaftlarning majmuani aks ettiruvchi birligidir. Landiaft xillarining bir-
biridan farqlantiruvchi asosiy belgisi landshaftdagi xukmron urochishelarning o‘xshashligidir. A. 

---

71 
G. Isachenko (1961) xam landshaft xillarini aniqlashda landshaftlarning morfologik to‘zilishi 
eng asosiy belgi ekanligini e`tirof etadi. 
Bitta xilga mansub bo‘lgan landshaftlarning albatta aynan va xar tomonlagma birhbiriga 
o‘xshash deb bulmaydi. Ko`pincha bir xilga mansub landshaftlarda xukmron urochishelar 
umumiyligi bo‘lgan taqdirda xam xukmron bulmagan urochnshelar va fatsiyalar tarkibi yoki 
egallagan maydoni jixatidan turlicha bo`lishi mumkin. Ana shunday xollarda landshaft xillari 
ichida yana bir tasnif birligi landshaftlarning kichik xili yoki morfologik ko‘rinishini ajratishga 
to‘g‘ri keladi. 
Amudaryo va Sirdaryo oralig‘ida joylashgan erlar tabiiy sharoiti jixatidan o‘ziga xosdir. 
Bu erlarda biz kumliklarning xozirgi va kadimgi allyuvial, allyuvial del‘ta tekisliklarni, SHarqiy 
Orol buyidagi xozirgi dengiz ostidan chikkan tekisliklarni Markaziy Kizilkum past tog‘lari va 
ularga tutashib ketgan prolyuvial tekisliklarni uchratamiz. Ularning xar biri o‘ziga xos tabiatga 
ega bo‘lib, kelib chikishi, yoshi turlichadir va turli ekzogen jarayonlar xamda ular bilan bog‘liq 
bo‘lgan turli rel‘ef bilan ta`rnflavadi. Bu o‘z navbatida bu erlarda turli landshaftlarning 
shaklanishiga olib kelgan. 
Bu xudud tabiatigi xos bo‘lgan eng dastlabki narsa xududning shimoldan janubga ancha 
masofaga cho‘znlganligi va tabiiy sharoitining kengliklar buylab zonalar xosil qilishidir. Bu erda 
ikki iqlim zonasini, ya`ni mu`tadil va subtropik zonalarni ajratish mumkin. 
Meteorologik stansiya - ob-havo va iqlimni o'rganish, atmosferani ilmiy tadqiq qilish 
maqsadida uzluksiz meteorologik ko‘zatishlar olib boradigan muassasa. 
Hozirgi kunda sayyoramizdagi barcha davlatlarda 10000 ga yaqin, jumladan, 
O'zbekistonda 47 ta meteorologik stansiya ishlab turibdi. 
Meteorologik stansiyada atmosfera temperaturasi, bosim va havo namligi, shamol, 
yog'inlar, bulutlar va boshqa meteorologik elementlar o‘zluksiz aniqlab turiladi. Meteorologik 
stansiya razryadga bo'linadi. 

---

72