O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti

 

---

145 
3.
 
Xalq xo’jaligigi tarmoqlarining favqulodda vaziyatlarda barqarorligi 
ta`minlash 
 
Ma`lumki, Xalq xo’jaligigi tarmoqlarining barqaror ishlashini ta`minlash, har 
qanday favqulodda vaziyatlarda (harbiy yoki tinchlik davrlarida) fuqaro 
muhofazasining asosiy vazifalardan hisoblanadi.
 
Favqulodda vaziyatlarda Xalq xo’jaligigi tarmoqlari barqarorligi deyilganda, 
ularning rejalashtirilgan mikdorda sifatli mahsulotlarni ishlab chiqarishi yoki biror 
avariya natijasida shikastlangan ishlab chiqarish korxonalarida juda kiska vaqtda 
tiklash ishlari tushuniladi. Xalq xo’jaligigi tarmoqlarini barqaror ishlashiga quyidagi 
omillar ta`sir etadi: 
Tabiiy ofatlar, ishlab chiqarish avariyalari, fojialar hamda umumiy kirgin 
qurollarining birlamchi va ikkilami ta`sir omillaridan ishchi xizmatchilarni muhofaza 
kilish; 
Yuqoridagi ta`sir omillariga inshootlar muhandisteh: komplekslarining 
chidamliligi; 
Ishlab chiqarish korxonalarini kerakli materiallar bilan (hom ashyo, yokilgi, 
gaz, suv, elektr kuvvati) barqaror ta`minlash; • Ishlab chiqarish va fuqaro 
muhofazasini barqaror hamda surunkali boshkarish; 
Ob`ektning ishlab chiqarish tarmogi buzilgan joyida kJTIning tiklash ishlarini 
boshkarish darajasi. 
Yuqoridagi omillar nafakat inshootlarning barqarorligini ta`minlaydi, balki 
ularning darajasini ham oshiradi. SHu bababdan ham hozirgi davrda tinchlik davrdagi 
favquloddagi vaziyatlarda sanoat ishlab chiqarish tarmoqlarining barqaror ishlashini 
ta`minlash katga ahamiyat kasb etadi. 
Umuman olganda Xalq xo’jaligigi tarmoqlarining barqarorligiga 5 ta asosiy 
omillarni kullash orqali erishish mumkin: 
a) Uz vaqtida ogohlantirish; 
b) Himoya inshootlarvdan foydalanish; 
v) Yakka tartibda sakpovchi va tibiiy vositalardan foydalanish; 
g) evakuatsiyani kullash; 
d) Hom ashyo, materiallar, elektr kuvvati, gaz, suv bilan ta`minlash. 
 
Favqulodda vaziyatlarda Xalq xo’jaligigi tarmoqlarining barqarorligini 
ta`minlash uslublari 
Favqulodda vaziyatlarda (tinchlik va harbiy davrlarda) Xalq xo’jaligigi 
tarmoqlarining barqaror ishlashini ta`minlash yullari va usullari turli hidtsa bulib, har 
bir korxona bajaradigan ishlarining xususiyatlariga karab olib boriladi. Hozirgi bozor 
iktisodiyoti davrida, iktisodiy jihatidan eng kulay yulni tanlash, barcha korxona uz 
inshootini, fuqarolarni muhofaza kiluvchi ob`ekt sifatida, vaziyatni har tomonlama 
muhokama etib, keyin uning barqaror ishlashini ta`minlash yuli va usulidan 
foydalanishi kerak. 
Inshootlar barqarorligini baholashda maxsus uslubiy ko’rsatmalarga amal 
kilinadi. Xalq xo’jaligigi tarmoqparini, inshootlar barqarorligini baholashda, 
hisoblashda, quyidagi kursatgichlardan foydalaniladi: 

---

146 
a) Shikastlantiruvchi kursatgichlarning eng yuqori kiymati; 
b) Inshootlar va ularning elementlari tavsifnomasi (kanaka material, qanday 
tartibda qurilgan, uning zilzila bardoshligi). 
Odatda favqulodda vaziyatlarda inshootlarga ta`sir etuvchi omilar va ularning 
kiymati fuqaro muhofazasi shtabi tomonidan beriladi, agar unday ma`lumot kelmasa, 
u holda hisoblash yuli bilan shu erning uzida aniqlanadi. Agar bu ma`lumotlarni shu 
erning uzida ham aniqlash imkoni bulmasa, u holda bu ta`sir etuvchi omilarning 
tahminiy kiymatlari asosida kuchsiz, urtacha va kuchli shikastlantirish hududlarini 
aniqlash mumkin. 
Masalan, silkinishidan (ballga karab), yadro quroli ishlatilganda ta`sir etuvchi 
tulkinni hosil kiladigan ortiqcha bosim (AR) kiymatiga karab inshootlarturli hil 
darajada shikastlanadi. 
Jumladan, silkinishining 5, 6, 7, 8, 9 ballarida yoki qurolini ARf k 10, 20, 30, 
40 KPA faktorlarida kimyo, kayta ishlash, radioelektrotexnika, meditsina va shunga 
sanoat korxonalarida shikastlanish ruy berishi mumkin. Mashinasozlik, oziq - ovqat, 
metallurgiya va shunga uhshash korxonalarida esa silkinishining 5,6,7,8,9, 10, 11 
ballarida hamda 10, 20, 30, 40, 50, 60 KPA ortiqcha bosim hosil dalinganda 
inshootlar talafotlanishi mumkin. 
Albatta, bu ma`lumotlar yuqoridagi sanoat korxonalar xususiyatlarini hisobga 
olgan holda qurilgan inshootlar sifatida karab, ho’losa chikariladi. 
Sanoat inshootlarining seysmik tulkinlar ta`siriga chidamlilik darajasini 
baholashda, uning elementlarida (tseh, uchastka, tizim) chikarilayotgan mahsulot, 
inshootlar har kaysi elementlarning omillari ta`sirida (bosim, tulkinlar) urtacha 
buzilishga chidamliligiga karab inshootni butun uzini chidamligi hakida ho’losa 
chikariladi. 
Odatda seysmik tulkinlar ta`sirida buzilgan inshoot va uning elementlarini 
kiska vakg ichida hamda iktisodiy jihatidan kulay darajada tiklash, usha inshoot 
chidamliligini oshirishning eng kulay yuli hisoblanadi. 
Yuqorida aytilgan uslublar asosida yoruglik nurlanish, utuvchi radiatsiya va 
boshka ta`sir faktorlari ta`sirida ham inshoot va uning elementlarining barqarorligini 
(chidamliligani) ham aniqlash mumkin va barqaror ishlashini ta`minlash imkoniyati 
yaratiladi. Jumladan, (u) nuri ta`sirida inshootlarni chidamliligi, shu ob`ektga 
keladigan maksimal (u) nur dozasi, ob`ektdagi odamlarning shikastlanish darajasi, 
asbobuskuna, jihozlarning buzilishi va boshka ta`sirlar orqali usha inshootlarning 
chidamliligi baholanadi. 
Agar tulkin zarbasida hosil buladigan ortiqcha bosim kiymati, usha inshootni 
chidamlilik (3050 KPA atrofida) darajasida bulsa, u holda 0,51 MT qurol 
portlatilganda ham utuvchi nur kiymati kichik buladi (520 rad. dan oshmaydi). 
Butsday holatda usha ishlab chiqarish inshooti va uning faoliyatiga u deyarli ta`sir 
etmaydi.