O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti yerusti transport tizimlari

Qoғozsiz texnologiyalar va identifikatsiya vositalari.
Shunday qilib, xodimlarning 95-96 % vaqti birlamchi axborotni SHEHMga
kiritish uchun sarflanar ekan. Bundan tashqari, ma`lumotlarni ataylab buzish
hodisalari bo’lishi mumkun, ayniqsa yo’lovchi tashuvchi transportda (bajarilmagan
reyslarni qo’shib yozish, xarajatning muntazamlilik ko’rsatkichlarini o’zgartirish,
rejadagi yo’l tushumini kamaytirish va h.k.). Bunday kamchiliklarni bartarf etish
uchun ob`ektlarni identifikatsiyalash vositalari (magnilti, shtrixli, radiochastotali)
dan va nazorat tizimidan foydalaniladi.
Indentifikatsiyaning mohiyati shundaki, ob`ektlarga (avtomobillar, xodimlar,
ish turlari, ehtiyot qismlar va b.) kodlar beriladi. Kodlar bevosita ob`ektlarning
o’ziga tushiriladi, masalan, shtrix yorliqlari (yozuvlari), radiochastotali belgilar
ko’riinishda, komp`yuter tizimidagi ma`lumotlar bazasida esa bu kodlarga
muayyan axborot tayinlanadi. Bu axborot ob`ektning o’zini tavsiflaydi (mas.
ehtiyot qismning nomi, narxi va ombordagi miqdori). Skaner (kodlarni o’qiydigan
qurilma)lar yordamida ob`ektlar to`g’risida bajarilayotgan harakatlar (kirim,
chiqim) yoki ular holatidagi o’zgarishlar (ta`mirga, TXKga yuborish), bu
harakatlarning sodir etilgan sana va vaqti qayd etiladi, bu axborotlar avtonom
to’plagichlarda saqlanadi va avtomatik rejimida komp`yuter tizimiga uzatiladi.
Avtomatik identifikatsiya vositalarining samaradorligi–axborotlarni komp`yuterga
bir onda kiritish imkoniyatida bo’lib, bunda ma`lumotlarni tasodifan ham, ataylab
ham buzilish mumkun emas.
Boshlanishi ____1____ _____2____ _____5______ Oxiri
1 1 0 1 0 0 0 1 0 1 0 0 1 1 0 1 0 0 1 0 1
Magnitli va shtrixli kodlarni qo’llash texnologiyasi bir – biriga o’xshash.
Ikkala holatda kodlangan axborot tushirilgan kartochkalardan foydalaniladi. Bu
axborotni maxsus qurilmalar avtomotik tarzda o’qiydi. Shtrixli kod o’ziga xos
alfavit tarzda kodlashtirish va keyin, o’qish mumkun. Shtrixli kodlarning yo’l – yo’l
chiziqlari ikkita raqamni bildiradi: enli chiziq “1” ni, ensizligi – “0” ni. Har bir
kodning uchta elementi bor: boshlang’ich chiziqlar to’plami (kodning boshlanishi),
kodlangan ma’lumotlar, kod oxirining chiziqlar to’plami. Shtrixli kodlarning
tahminan 20 xili bor. Eng oddiysi “5” dan “2” deb (12.1-jadval). Buning yordamida
faqat raqamlarni (0 dan 9 gacha) kodlash mumkun; har bir raqam uchun 5 ta chiziq

---

beriladi, bulardan 2 tasi enlik, 3 tasi ensiz. Bu koddagi chiziqlar orasi hech nimani
bildirmaydi va oraliq ensiz chiziqchalik keladi.
Masalan, “125” raqamli ta`mirlash varaqasi, shu kod yordamida kodlangan,
uning raqamlari qatori – 110100010100110100101 (12.2-rasm). Ba`zi kodlar
murakkab tuziladi. Masalan, “39” deb atalgan kodda chiziqlar ham, ularni oralig’i
ham ma`lum ma`noga ega; bu usul bilan raqamli va timsoliy axborotlarni kodlash
mumkun.
Shtrixli identifikatsiya usullari turli ob’ektlar (tovarlar, xizmatlar, moddiy
buyumlar) ning xarakatini (kirim, chiqim) hisobga olish masalalari uchun qo’llanadi.
Buning ob’ektlarning o’zidan tashqari ularni qabul qiluvchilar yoki beruvchilar ham
kodlanadi (avtomobillar, ehtiyot qismlar, agregatlar, detallar, moylash materiallari,
ish turlari va b.). Beruvchilar va oluvchilar, xodimlar (omborchilar, xaydovchilar,
ta`mir ishchilari) ham, bo’limlar (omborlar, ishlab chiqarish zonalari, uchastkalari)
ham bo’lishi mumkin. Shtrixli kodlarni ATKning quyidagi hisobga olish
masalalarida qo’llash mumkin:
-omborlarda ehtiyot qismlar va materiallarning harakati;
-harakatlanuvchi tarkibning yo’ldagi ishi;
-avtomobillarning garaj ichidagi harakati;
-yonilg’i sarfi;
-ta`mirlash zonasi ishchilarining ishi.
Ob`ektlarning shtrixli identifikatsiyalash yordamida EHM 88 ...90 foizgacha
birlamchi ma`lumotlarni kiritib, qoloq ish uslublarini ancha kamaytirish mumkin.
Umuman, korxona miqyosida, ma`lumotlarni EHMga kiritish bo’yicha mehnat sarfi
78...80 foizga kamayishi mumkin.
Shtrixli identifikatsiya qo’llanadigan, keng tarqalgan masalalardan biri-
moddiy boyliklarning harakatini hisobga olish (12.3-rasm). Bunda har bir buyumga
yagona kod beriladi. Bu kod shtrixli yorliq ko’rinishida yoziladi va detalga (stellajga
yoki o`ramga) yopishtirib qo’yiladi. Ehtiyot qismlarni identifikatsiyalash uchun
detalning katalog raqamidan yoki nomenklatura (ombor) raqamidan foydalanish
mumkin. Detallarning katalog raqami, odatda, 11...18 xonali, nomenklatura raqami
5-6 xonali bo’ladi. Agar tizim korxona miqyosidan tashqariga chiqmasa, qisqa kod
(nomenklatura kodi) dan foydalanish kerak. Butun tarmoq miqyosida (ATK,
avtozavodlar, avtomobillarga TX ko’rsatish stantsiyalari, ehtiyot qismi do’konlari va
b.) qo’llansa, shtrixli identifikatsiya hammasi uchun yagona bo’lishi kerak, demak,
katalog raqamidan foydalaniladi.
12.1-jadval
“5 dan 2” turdagi shtrixli kod alfaviti
Kodning timsoli
Kodlanadigan axborot
1
2
3
4
5

---

1
2
3
4
5
6
7
8
9
0
Kodning
Boshlanishi
Kodning oxiri
1
0
1
0
1
0
0
1
0
0
1
1
0
1
1
0
0
1
0
0
1
0
1
0
0
0
0
1
1
1
0
0
0
1
0
1
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
0
0
0
1
0
0
0
12.2-rasm
Shtrixli kodlashdan foydalanib ATKda ehtiyot qismlarning harakatini
hisobga olish sxemasi.
1- materiallar harakati; 2-axborotlar
ATKga kelib tushayotgan materiallarni skaner yordamida rasmiylashtirishda
EHMga ularnining kodlari va miqdori kiradi. Ehtiyot qismlar harakatini hisobga
oluvchi tizim bu axborotni qabul qilib, tegishli elektron kartotekalarga yozadi va
Yetkazib
beruvchi
Ombor
Detallarni
tamg`alash
Ehtiyot qismlar
harakatini hisobga
olish tizimi
Materiallarni
berishda shtrixli
kodlarni
Kirim chiqim
xujjatlari
Harakat haqida hisobot
va ehtiyot qismlar va
materiallar sarfini tahlil
qilish
Oluvchi
МB
Materialni qabul
qilishda shtrixli
kodlarni skanerlash

---

(zarurat bo’lsa) kirim hujjatini shakllantiradi. Agar kelib tushgan detallarda (yoki
ombor stellajlarida) shtrixli kod bo’lmasa, u maxsus dastur bo’yicha
shakllantiriladi, qog’ozga chiqariladi va detal (yoki o’ram)ga yopishtirib qo’yiladi.
12.3-rasm
Ob`ektlarni avtomatik identifikatsiyalash vositalari yordamida shinalar resursini
boshqarishning avtomatlashtirish sxemasi.
Ehtiyot qismlarni berishda ombor xodimi oluvchining, berayotgan
detallarining shtrixli kodini o’qiydi va miqdorini ko’rsatadi. Bu ma`lumot skaner
orqali ehtiyot qismlarni hisobga oluvchi tizimga tushadi, tegishli kartotekalarga
tuzatish kiritiladi (zarurat bo’lganda) sarf-harajat hujjatlari shakllantiriladi. Ehtiyot
qismlarni hisobga olish tizimida amaliy dasturlar bloki bo’ladi, ular yordamida
ehtiyot qismlar sarfini tahlil qilib, tegishli hisobot hujjatlarini shakllantirish
mumkin. Keyingi yillarda tezkor axborotlar yordamida avtomobillarni
ekspluatatsiya qilishni avtomatlashtirishga qiziqish kuchaydi. Shunday
misollardan birini-shtrixli va radioto’lqinli kodlash yordamida shinalar resursini
boshqarish masalasini ko’rib chiqamiz (12.4-rasm). SHinalar shtrix kodli yorliqlar
yordamida yoki mikrosxemali retranslyatorlar yordamida identifikatsiyalanadi.
Yorliqlar shinaning yon tomoniga rezina yelim bilan yopishtiriladi, shtrixli kodlar
esa, cho’zilish va ishqalanishda o’chib ketmaydigan maxsus siyoh bilan qo’yiladi.
Shtrixli kodlar skaner yordamida o’qiladi. Radioto’lqinli mikrosxema shinaning
ichki yon tomoniga mahkamlanib, uning joylanishi shinaning tashqi tomonidan
belgilanadi. Mikrosxemaning tok manbai yo’q, unga maxsus skaner 15...20 sm
yaqinlashtirilganda, uyg’onadi. Shunda mikrosxema shinaning raqamini o’n xonali
identifikatlashgan raqam ko’rinishida uzatadi. Bu raqamni skaner eslab qoladi.
SHin
SHtrixli
Skaner,
Ma`lum

---

12.4-rasm
Axborot tizimlarini qo’llaganda korxona ishi samaradorligi oshishi omillari
komp`yuter o’tkazilib, keyingi hisoblash ishlarida qo’llanadi. Komp`yuter
shinalarning yeyilishini prorektor naqshi bo’yicha, avtomobillar bo’yicha, ish
yo’nalishlari va h. belgilar bo’yicha tahlil qiladi. Bu, shinalar yeyilish jadalligidagi
og’ishlarga tezkorlik bilan chora ko’rish, yeyilishdan ko’riladigan harajatlarni
bashorat qilish, shina ishlab chiqaradigan va ta’mirlaydigan firmalar ishini
baholash imkonini beradi.
Axborot tizimining samaradorligi uning tuzilmasiga (AIO` ning soni va
tarkibi, hal qilinadigan masalalar ro’yhati, foydalaniladigan texnika vositalari va
Axborot tizimlarini qo’llash samaradorligi
Muhandislar ishining samaradorligini
oshirish
Asosiy ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish
Ma`lumotlarni
qayta ishlash
tezligini oshirish
Ishlovdan
chiqarib
tashlash
Hisoblashning
katta tezligi
Ikkilamchi
xujjatlar
ABdan axborotni
tez topish
MMA
hujjatlari
Maxalliy aloqa
kanallari
bo`yicha
ma`lumotlarini
tez uzatish
Ishlov
beriladigan
axborot
hajmining
kamayishi
Qo’pol xatlarning
yo`qotilishi
“Qora va tanla” ish
tartibini qo`llash
Xatlar va axborotlar
buzilishini
Ma`lumotlarni
tarmoq orqali
uzatishda xatlar
bo`lmasligi
Birlamchi
hujjatlar
Oraliq
hujjatlar
Ob`ektlarni
avtamatik
indefikatsiyalash
vositalaridan
foydalanish
Arifmetik amallarni
bajarishda xatolar
bo`lmasligi
Qabul
qilinadigan
qarorlarning
tezkorligi va
dalillanishi
Pasayish
TXK vaJTda
turib
qolishlar
Yonilg’i
SHinalar sarfi
Extiyot
qisimlar
sarfi

---

b.) bog’liq, uni qo’llash nafaqat xodimlar ishining samaradorligiga, balki ishlab
chiqarishning o’ziga ijobiy ta’sir etadi.
EHMlardan foydalanganda xodimlar qo’l kuchi bilan qayta ishlaydigan
axborot hajmi 60 foizga kamayadi, qayta ishlar tezligi va tezkorligi yuz, xatto ming
marta ortadi, xatolar keskin kamayadi. Biroq, asosiy samaradorlik (55...60%),
asosiy ishlab chiqarishni boshqarish masalalariga to’g’ri keladi. Bunga qabul
qilinayotgan qarorlarning tezkorligi, ishlar bajarilishini nazorat etish, bekor turib
qolishlarning pasayishi, ehtiyot qismlar sarfi va h.k.