O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti «Geografiya» kaferdrasi

 
 
Jaxonning eng yirik Megapolislari 
 
 
 
 
Urbanizatsiyani ta`riflashda AQSHlik olima Dr Christion Sawyer 
quyidagicha ta’rif bergan:
 
1.
Urbanizatsiya shaxar landshaftlarini va shaxar turmush tarzining o`sishi va 
yoyilishidir. 
Hamma ham shaxar sifatida klassifikatsiya qilishga kerakli odamlarning soniga 
mos kelavermasligi sababli shaxarni aniqlash va tasniflash qiyin bo`ladi. 
(shaharshunos olimlar shaharlarga beradigan ta`rifga yondashuv turlicha)

---

2.
Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar yuqori urbanizatsiyalashgan xolda,
rivojlanayotgan mamlakatlarda shaxarda yashovchilarning soni va ulushi yaqin 
yillarda ancha o`sgan. 
3.
Rivojlanayotgan mamlakatlardagi ko`plab shaxarsozlik idoralari bunday 
“portlovchi” urbanizatsiya jarayonin
i nazorat qilishga harakat qilishmoqda. 
Haqiqatda, har yili taxminan 10 mln kishi “portlovchi” urbanizatsiyani 
kechirayotgan hududlardagi yuqori demografik sig`im va yetarli darajada
infrastruktura ta`minotiga ega bo`lmaganligi sabab bo`ladigan hatarli sharoitlar 
tufayli nobut bo`lmoqda
6
. 
«Urban» (urban) 
-
shahar, «zatsiya»
- jarayon demakdir
. SHu ma’noda 
urbanizatsiya mamlakat yoki boshqa hududlarning shaharlashuvini anglatadi. U 
o’ta murakkab, ijtimoiy
-iqtisodiy va butun dunyoga xos global jarayondir. 
Urbanizatsiya
—
jamiyat hayotida shaharlar rolining ortib borishi; ishlab 
chiqaruvchi kuchlarning joylashuvi, aholining ijtimoiy, demografik tarkibi, 
turmush tarzi va madaniyatidagi o’zgarishlar bilan bog’liq. U tarixiy rivojlanish 
asosida shakllangan jamiyat bosqichlari va hududiy mehnat taqsimoti natijasida 
sodir bo’lgan ko’p qirrali geografik, ijtimoiy
-iqtisodiy va demografik jarayondir. 
Uning torroq doiradagi demografik-statistik tushunchasi dunyoda, alohida 
hududlarda, mamlakatlarda shaharlarning (ayniqsa, katta shaharlarning) va shahar 
aholisi salmog’ining ko’payib borishini anglatadi.Dastlabki shaharlar mil. av. 3—
1ming yilliklarda Misrda, Mesopotamiya, Suriya, Hindiston, Kichik Osiyo, Xitoy, 
Hindixitoy, shuningdek, Yevropa va Afrikaning O’rta dengiz s
ohillarida vujudga 
kelgan. Yunon Rim dunyosida esa Rim va Karfagen shaharlarining mavqei yuqori 
bo’lgan. O’rta asrlar va uyg’onish davrida kapitalistik ishlabchiqarish unsurlari 
shakllana boshladi. Bu jarayon shaharlarda aholi sonining o’sib borishiga, 
konsentratsiyalashuviga olib keldi.Iqtisodiy rivojlangan davlatlarda yirik shaharlar 
paydo bo’la boshladi. Biroq uning geografik jihatlari
ham kam emas, chunki 
urbanizatsiya turli mamlakat va rayonlarda o’zgacha sodir bo’lmoqda. 
Urbanizatsiya murakkab hodisa 
ekanligi tufayli uni faqat bitta mezon, ko’rsatkich 
bilan ifodalash, o’lchash mumkin emas. Ammo, shunday bo’lsa
-da, barcha uchun 
qulay bir o’lchov kerak. U ham bo’lsa mamlakat va boshqa hududlar aholisining 
qanchasi, qancha qismi shahar joylarda yashashi, ulushi, nisbiy hissasidir. 
Masalan, O’zbekiston Respublikasida bu ko’rsatkich 38%,Tojikistonda
-32%, 
Afg’onistonda
-19%, Turkmanistonda-48% va x.k. Rivojlangan mamlakatlarda 
urbanizatsiya koeffitsienti 90 va undan ortiq foizni tashkil etadi. 
Urbanizatsiyanin
g umumiy ko’rsatkichi bilan mamlakat iqtisodiyotining 
rivojlanganlik darajasi va uning tarkibiy tuzilishi orasida ma’lum aloqadorlik bor. 
Chunonchi, agar urbanizatsiya koeffitsienti taxminan 70-
75 va undan ortiq bo’lsa, 
u holda mamlakat sanoat jihatidan yuksak darajada rivojlangan industrial 
mamlakat hisoblanadi; 50-70%-bu ham rivojlangan, milliy iqtisodiyoti industrial-
6
Dr Christion Sawyer ap* Human geography crash course. Printed in the United States of America. 
Green Edition. -2012. 
185-P.

---

agrar; 30-50%- rivojlanayotgan agrar-
industrial va 30 foizdan past bo’lsa, sust 
rivojlangan agrar mamlakat holatida bo’ladi.
Ammo, shuni al
ohida ta’kidlash joizki, urbanizatsiyaning yuqoridagi 
ko’rsatkichi hamma vaqt va hamma joylarda ham real hududiy
-iqtisodiy vaziyatni 
aks ettirmaydi. Masalan, Rossiya Federatsiyasining Chukotka o’lkasida yoki 
Kamchatka, Magadan viloyatlarida, o’zimizning Qoraqalpog’istonda urbanizatsiya 
ko’rsatkichi nisbatan yuqori. Biroq, bu hududlar iqtisodiy jihatidan uncha 
rivojlanmagan. 
O’zbekiston bilan Turkmanistonni olaylik: urbanizatsiyaning demografik 
ko’rsatkichi Turkmanistonda biznikidan ko’ra ancha yuqori. Vahol
anki, 
iqtisodiyotda bunday xulosa chiqarish notug’ri bo’lardi.