O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti «Geografiya» kaferdrasi

cho’l kasalligi
” ko’p uchraydi. Cho’l kasalligiga chalinish natijasida ruhiy 
hastaliklar ham yuzaga kelishi mumkin. Masalan tropik mamlakatlar aholisi 
orasida astiniya kasalligi tarqalgan va uning vujudga kelishi mazkur 
mamlakatlarning tabiiy sharoiti bilan bevosita bog’liq.
Inson slomatligini belgilashda joylarning tuproq xususiyatlari ham yetakchi 
ahamiyatga ega. Chunki, tuproq tarkibida kasallik tug’
diruvchi bakteriyalar va 
mikrorganizmlar hayot kechiradi. Tuproq turli xil mikroorganizmlar uchun makon 
hisoblanadi. O’lat,tulyaremeya, gangrena singari ko’plab kasalliklarni tashuvchi 
infektsiyalar aynan tuproqda yashaydi. Mashhur tibbiy geograf SHaalya o
’z 
tadqiqotlarida sal
ьmonelezlarning vujudga kelishi va tarqalishini ko’proq tuproq 
omili bilan bog’laydi. Tuproqni ifloslanishi o’z navbatida suvni ham ifloslanishiga 
olib keladi. Tuproqdagi barcha mikroelementlar inson ogranizmiga suv orqali 

---

o’tadi. S
huning uchun yirik aholi pukntlarida suv ichimlik suvi doimo xlor bilan 
tozalanadi. Ayrim hollarda endemik buqoq kasalligini yuzaga kelishi suvning 
tarkibidagi mikroelementlar bilan bog’liq. A.P.Vinogradov tadqiqotlaridan 
ma’lumki, inson organizmi bir kecha k
unduzda 120 gramm yod qabul qilishi 
kerak. Buning 70 grammi o’simlik mahsulotlaridan 40 grammini esa hayvon 
mahsulotlaridan olinishi kerak.Demak, inson yodni asosiy qismini o’simliklardan 
oladi. Yod moddasini esa o’simliklar suv orqali tuproqdan oladi. A.P
.Vinogradov 
nazariyasiga ko’ra tog’ va kulrang tuproqlarda yod tanqisligi mavjud. 
Nozogeografiya
. Tibbiyot geografiyasining asoslarini yaratishga katta xissa 
qo’shgan yirik olim A.A.SHoshin (1962,s.82), nozogeografiya, ya’ni inson 
kasalliklari geografiyasini tibbiyot geografiyasining tarkibiy qismlaridan biri 
ekanligini ta’kidlagan.
Tibbiyot geografiyasining vujudga kelgan davridan boshlab, to hozirga 
qadar bajarilgan tibbiy 
—
geografik tadqiqotlarning aksariyatini bevosita 
nozogeografiya 
bilan 
tushuntiri
sh ham yetarli bo’lmaydi. Vaxolanki, 
«Nozogeografiyaning asosiy vazifasi inson kasa
liklarini geografik tarqalishining 
umumiy 
qonuniyatlarini 
ochib 
berish, 
alohida 
olingan 
kasaliklarning 
nozokomplekslari va nozoareallarini hamda ularning tadrijiy o’zgarishl
arini 
aniqlash bilan belgilanadi. Demak, shunday qilib, tadqiqot ob’ektining o’ziga 
xosligiga borliq h
olda, nozogeografiya tibbiyot geografiyasining mustaqil bo’limi 
hisoblanadi» (SHoshin, 1962, C)83).
Umuman olganda, tibbiyot geografiyasi aholi va uning salomatlik xolati 
bilan bog’liq bo’lgan barcha geografik jarayon va qonuniyatlarni o’rganar ekan, 
bunda u eng avvalo, geografik muxitning aholi salomatligiga ta’sir ko’rsatuvchi 
kompleks tabiiy va ijtimoiy-
iqtisodiy omillariga asosiy e’tiborni qaratadi. Ula
r 
orasida, ayniqsa iqlim va atrof-
muhitning aholi salomatligiga ta’siri, 
kasalliklarning tarqalishi, aholining joylashuvi, mehnat va turmush sharoitlari, 
urbanizatsiya jarayonlari, regionning xo’jalik ixtisoslashuvi xususiyatlari, sog’liqni 
saqlash soxasini rivojlanganlik darajasi va boshqalar juda muximdir. Hozirgi 
davrda ayniqsa ijtimoiy - iqtisodiy xususiyatga mansub omillarning ahamiyati ortib 
bormoqda. Ular orasida, avvalo, sog’liqni saqlash geografiyasi yoki salomatlik 
geografiyasidan turib, sog’liqni
saqlash tazimining shakllanishi, rivojlanishi, 
aholini salomatlik holatiga ta’siri kabi masalalar o’rganilgan izlanishlar muxim 
ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. Binobarin, tibbiy - geografik tadqiqotlarning 
muxim ilmiy - amaliy natijasi xisoblangan tibbiy - geografik atlaslar qishloq 
joylarda sog’liqni saqlashni xolati va rivojlaniga masalalari bo’yicha AP.Ayriyan 
tomonidan Armanistonda, F.G.Grigoryev tomonidan esa Chuvashiyada (1976 y) 
chop etilgan. 
Nozogeografiyaning mohiyati va vazifalarini tushuntirishda kasallikning 
o’zini mazmuni, kelib chiqish sabablari xaqida aniq ma’lumotlarga ega bo’lish 
lozim. Bu borada ko’pgina tadqiqotlarni amalga oshirgan olimlarning (I.Sechenov, 
S.Botkin, Anichkov, Petrov, I.Pavlov) fikricha, insonning kasallanishi, avvalo 
o
’ziga xos biologik jarayon bo’lib, insonni atrof 
-
muhit bilan o’zaro ta’sirida uning 
xayot faoliyatini buzilishi yoki butunlay to’xtashi bilan bog’liqdir.

---

Inson kasalliklari turli -
tuman bo’lishi bilan birga, ularni keltirib chiqaruvchi 
sabablar ham turlic
hadir. Shu jixatdan ularni o’rganish va bu boradagi bilimlarga 
ega bo’lish kasalliklarning tarqalishini bartaraf etishda katta amaliy ahamiyat kasb 
etadi. 
Avvalambor, inson kasalliklarining kelib chiqish sabablarini o’rganish juda 
muhim masalalardan biridir. Ammo, shu bilan birga kasalliklarning hududiy 
tarqalishi qonuniyatlarini ochib berish kelajakda paydo bo’lishi (tarqalishi) 
mumkin bo’lgan kasalliklar areallarini aniqlash ham dolzarb masalalardan biri 
hisoblanadi. 
Inson kasalliklarining kelib chiqishi 
ob’ektiv omillar bilan chambarchas 
bokliq. Bunda, eng avvalo insonni o’rab olgan atrof 
- muhitning bosh rolini alohida 
ta’kidlash kerak. Binobarin, Ye.N.Pavlovskiyning parazitar (yuqumli) 
kasalliklarning tabiiy o’choqlari haqidagi g’oyasi (bilimlari) bir q
ator inson va 
hayvon kasalliklarining geografik tarqalishi va evolyutsiyasi haqida ilmiy 
asoslangan xulosalar olish imkonini berdi. 
Nozogeografik tadqiqotlarda nafaqat kasalliklarning kelib chiqishi yoki 
ularning tarqalishi qonuniyatlari, balki nozokomplekslar, nozoareallarni aniqlash, 
tadkiq etish muxim masalalardan biridir. Ammo, amalda bunday nozoareallar, 
ayniqsa nozokomplekslarni aniqlash murakkab va tadqiqotchidan chuqur 
epidemiologik bilimlarni bilimlarni ham talab qiladi. 
Nozokompleks bu, bir qato
r bo’g’inlarni (komponentlarni) o’z ichiga olgan 
bir butun tizim sifatida tushunilishi mumkin. Ushbu bo’tinlarning xdr biri o’zaro 
bevosita aloqadorlikka ega. Ulardan birortasining o’zgarishi dorhol boshqasiga o’z 
ta’sirini ko’rsatadi. Inson kasalliklaridan birortasiga mansub bo’lgan 
nozokompleks bir tomondan, kasallikni vujudga keltiruvchi (chaqiruvchi) shart 
—
sharoitlarni va ikkinchi tomondan, aynang shu kasallikni qabul qilishga moyil 
organizmni o’z ichiga qamrab oladi. Jumladan, endemik buqoqqa xos bo’
lgan 
nozokompleks, eng avvalo ushbu kasallikka moyil bo’lgan inson organizmi hamda 
suv va oziq 
—
ovqat mahsulotlarida yod moddasini yetishmasligini o’z ichiga 
oladi. Nozokomplekslarni, ayniqsa yuqumli kasalliklar bo’yicha ko’plab ajratish 
mumkin. 
Nozokompl
ekslarning komponentlari va ular o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik 
sodda (inson 
—
suv yoki oziq 
—
ovqatda yodning yetishmasligi) yoki murakkab 
(atrof muxitning ikki, uch va undan ortiq komponentlari va inson organizmi) 
ko’rinish (tur)larga ega. Murakkab nozokomplekslarga, ko’pincha inson parazitar 
kasalliklari bilan bog’liq bo’lgan (bezgak, leyshmanioz, kana entsefaliti va b.) larni 
kiritish mumkin. Muayyan hudud doirasidagi turlicha nozokomplekslar, bevosita 
inson kasalliklari bilan aloqador bo’lgan nozogeograf
ik vaziyatning u yoki bu 
holatini belgilashda muhim rol o’ynaydi.
Nozogeografik vaziyatning bosh mezonlari va ko’rsatkichlariga aholining 
o’rtacha umr ko’rishi, umumiy va bolalar o’limi darajasi, aholining kasallanishi, 
turli mamlakat va rayonlardagi ekologik, sanitariya -gigiena va epidemiologik 
xolatlar kiradi. (Soliyev, Komilova, 1999, s.12) 
Zamonaviy nozogeografik tadqiqotlarni kasaliklarning nozoareallarini 
(tarqalish hududlarini) o’rganmasdan tasavvur qilib bo’lmaydi. Demak, nozoareal 
-

---

bu aholi oras
ida muayyan bir kasallik turi xisobga olinayotgan yoki paydo bo’lishi 
mumkin bo’lgan hududni o’z ichiga oladi. Ularning vujudga kelishi, maydoni, 
chegaralari tabiiy 
—
geografik, ijtimoiy - 
iqtisodiy omillar ta’sirida turlicha 
shakllanadi. 
Alohida olingan 
inson kasalliklari nozoareallarining tadrijiy o’zgarishlarini 
tadqiq etish natijasida ularning vujudga kelishi sabablari o’rganilib, tarqalishi 
mumkin bo’lgan hududlar aniqlanadi. Bu esa, kasalliklarning avvaldan qachon va 
qaerda paydo bo’lishini bilishda 
va ularga qarshi tibbiy chora 
—
tadbirlarni amalga 
oshirishda katta ahamiyatga ega. 
Turlicha inson kasalliklarining nozoareallarini o’zaro hamda atrof 
-muhit 
omillari va shart -
sharoitlari bilan taqqoslash, o’z navbatida ularning vujudga 
kelishi, hozirgi h
olati va kelgusidagi o’zgarishlari qonuniyatlari haqida xulosalar 
olish imkonini beradi. 
Nozogeografiyaning ichida ayrim kasalliklarni kelib chiqishini tarixiy 
davrlar mobaynida o’rganuvchi tarixiy nozogeografiya yo’nalishi ham mavjud. 
Hozirda, tibbiyot geografiyasi tarkibida mintaqaviy (regionalnaya) tibbiyot 
geografiyasi shakllanib bormoqda (Keller, 1989, s.12). Bu yo’nalish bo’yicha 
ko’plab nozogeografik tadqiqotlar sobiq Ittifoqda amalga oshirilgan. 
O’zbekistonda esa buiday tadqiqotlar jumlasiga, N.Komi
lova tomonidan bajarilgan 
dissertatsiyani kiritish mumkin. Binobarin, Buxoro viloyati nozogeografik vaziyati 
masalalari yoritilgan ushbu ish Uzbekistonda nozogeografiya bo’yicha amalga 
oshirilgan ilk tibbiy 
—
geografik tadqiqotdir. 
Inson kasalliklarining kelib chiqishi va tarqalishida yoki nozokomplekslar va 
nozoareallarni vujudga kelishida kasalliklarning rivojlanishi bilan atrof-muhit 
omillari orasida uzviy aloqadorlik mavjud. Bunda atrof-muhitning tabiiy va 
ijtimoiy 
—
iqtisodiy omillarini yetakchi rolini 
alohida ta’kidlash lozim.
Inson kasalliklari va uning turlicha nozokomplekslari va nozoareallarini 
vujudga kelishi va tadrijiy o’zgarishlariga ta’sir ko’rsatuvchi omillarga quyidagilar 
kiradi: