O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti «Geografiya» kaferdrasi

Tug’ilishni ifodalovchi bir qancha ko’rsatkichlar mavjud:
 
Demografik 
koeffitsientlar aholi miqdori va tarkibini, demografik jarayonlarni ifodalovchi 
ko’rsatkichlardir.
Ma’lumki, aholining ko’payib yoki kamayib borishi birinchi navbatda uning 
tabiiy o’sishiga ya’ni tug’ilish va o’lim jarayonlariga bog’liqdir.
Tug’ilish darajasini ifodalovchi eng ko’p qo’llaniladigan ko’rsatkich 
tug’ilishning umumiy koeffitsienti bo’lib, u har ma’lum hudud va davr uchun har 
1000 aholiga nisbatan tug’ilganlarni ifodalaydi.Tug’ilish koeffitsienti (n) bir yilda 
tug’ilganlar soni (N)

1000 aholining o
’rtacha soni (S)

---

n
N
S


1000
 
Sh
uningdek o’lim koeffitsienti ham mavjud bo’lib bu ko’rsatkich har 1000 
aholiga nisbatan o’lganlar sonini ifodalaydi. O’lim koeffitsienti
 
 
 
m
би йилда улганла М
ахолининг у тага сони
S






р
р
р
1000
m
M
S


1000
Aholining tabiiy o’sish koeffitsienti har 1000 aholiga nisbatan tabiiy o’sishni 
ifodalaydi. Aholining tabiiy o’sishi (R) tug’ilish koeffitsienti (n) o’lim koeffitsienti 
(m)-Rqm-n. 
Nikoh ajralish kabi demografik jarayonlar ham koeffitsientlarda ifodalanadi. 
Nikoh koeffitsienti 
 
 
 
в
би йилда никохга ки ганла сони в
ахолининг у тага сони
S









р
р
р
р
1000
в
В
S


1000
Ajralish koeffitsienti(a)
 
 








би йилда аж алганла сони А
ахолининг у тага сони
S
р
р
р
р
1000
а
А
S


1000
Biz yuqorida tug’ilish, o’lim, nikoh va ajralish kabi demografik jarayonlarni 
ifodalovchi umumiy eng ko’p qo’llaniladigan koeffitsientlar bi
lan tanishdik. Ushbu 
koeffitsientlarda 1000 ta aholi o’lchov sifatida olingan. Ushbu koeffitsientlar orqali 
har 1000 aholi nisbatan tug’ilganlar, o’lganlar, nikohga kirganlar va ajralganlar 
soni aniqlanadi va hosil bo’lgan ko’rsatkich (raqam) yoniga 
-
‰
(promille) belgisi 
qo’yiladi. Promille har 1000 aholiga nisbatan olinganligini bildiradi. Demografik 
jarayonlarning umumiy koeffitsientidan tashqari maxsus koeffitsientlari ham 
mavjud bo’lib, ular har bir jarayonda bo’layotgan o’zgarishlarni atroflicha 
o’rgan
ishga yordam beradi. 
O’lim
. Aholining o’limi uning takror barpo bo’lishidagi asosiy jarayondir. 
Chunki aholining tabiiy o’sishi tug’ilish bilan bir qatorda o’limga ham bog’liqdir. 
Tug’ilish yuqori, o’lim kam bo’lgan hollardagina aholining tabiiy o’sishi yu
qori 
darajada bo’ladi.
Maxsus olib borilgan tadqiqotlar ko’rsatishicha jamiyat taraqqiyoti 
davomida XVIII asrning ikkinchi yarmiga qadar dunyoning barcha hududlarida 
o’lim juda ko’p bo’lgan.
Olimlar aholi o’rtasidagi o’lim sabablarini 2 ta guruhga ajratadi
: 
1. Endogen sabablar. 
2. Ekzogen sabablar. 
Har bir odamning biologiyasidan kelib chiqadigan, irsiyat bilan bog’liq 
bo’ladigan tug’ma kasalliklar natijasida o’lish endogen sabablardir. Bunday o’lim 
juda kam bo’ladi Asosan o’limlar ko’pchiligi ekzogen sabablarga ko’ra sodir 
bo’ladi. Ekzogen sabablar kishi organlarida tashqi ta’sir natijasida ro’y beradi. 
Tashqi ta’sir deganda odamlar yashab turgan barcha muhitlar ya’ni tabiiy muhit 
kishilar mehnati tufayli yaratilgan- 
sun’iy muhit sotsial muhitlar ko’zda tut
iladi.

---