O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti «Geografiya» kaferdrasi

Geografiya fanlari tizimi.
Aholi geografiyasi xo’jalik tarmoqlarini 
joylashtirish qonuniyatlarini ishlab chiqishda bevosita tabiiy geografiya bilan, aholi 
salomatligi ishlab chiqarish kuchlarining to’g’ri joylashtirishda, aholi tibbiy 
xizmatni tashkil etishda tibbiyot geografiyasi bilan shuningdek xizmat doirasi 
geografiyasi, turizm geografiyasi i
ste’mol geografiyasi, tarixiy geografiya va 
kartografiya yo’nalishlari bilan uzviy aloqada rivojlanadi.
2) 
Demografiya va etnografiya. Bu
fanlar aholi geografiyasi bilan 
chambarchas va har tomonlama aloqada bo’lgan fanlar hisoblanadi. CHunki bu 
fanlar ham 
bevosita aholi geografiyasi singari aholini o’rganadi. Lekin ushbu 
fanlar aholini har qaysisi o’z nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda o’rganadilar. 
Masalan, demografiya aholining soni, takror barpo bo’lish qonuniyatlari va 
omillarini o’rgansa, 1) etnograf
iya- halqlarning turmushi va madaniyati, vujudga 
kelishi va madaniy-
tarixiy aloqalarini o’rganadi. SHunday qilib aholi geografiyasi 
va demografiya hamkorlikda hal etilishi mumkin bo’lgan muammolarni 
demografiya o’rganadi. Halqlarning geografik tarqalishini
esa etnografiya 
o’rganadi. 3) Antropologiya; sotsiologiya, iqtisod bo’lishi, kishi organizmining 
evolyutsiyasi va undagi jismoniy o’zgarishlarning qonuniyatlari, shuningdek 
irqlarning vujudga kelishi va geografiyasi aholi mehnat faoliyati turmush sharoiti 

---

va madaniyatida hududiy xususiyatlarni o’rganar ekan antropologiya bilan 
munosabatda bo’ladi.
Aholi geografiyasi aholi migratsiyasi, tabiiy o’sishi, talab va ehtiyojlarini 
aniqlashda sotsiologiyaga murojjaat etsa, mehnat resurslari, ularning joylashish 
xu
susiyatlarini o’rganishda esa iqtisod fani bilan bog’lanadi. 
Aholini dastlabki ro’yxatga olish, qadimgi Gretsiyada, Vavilonda, 
Mesopatamiyada, Rim va Xitoy va Yaponiya va Yegipetda o’tkazilgan. Lekin bu 
aholi ro’yxatlarini o’tkazishdan maqsad aholidan soliq yig’ish ya’ni boj olish, 
hamda harbiy yurishlar uchun erkaklar sonini aniqlash bo’lgan. SHuning uchun 
ham faqat erkaklar ro’yxatga olingan. CHunki u paytlarda oilada, jamiyatda 
erkakning iqtisodiy o’rni yuqori bo’lgan va soliq to’lashda faqat erkaklar 
qatnashgan, xolos. 
Eng qadimgi aholi ro’yxatlari (tsenzi), eramizdan oldingi VI
- asrda 
Qadimgi Rimda imperator Servi tull davrida o’tkazilgan. Bu aholi ro’yxatlari 510 
yillarda boshlab, har 5 yilda muntazam o’tkazilib turgan. Unda oila boshliqlari o’zi 
haq
ida, shu bilan birga oila a’zolari va mol
-
mulklari xaqida ma’lumot berganlar.
Feodalizm davrida esa kichik-
kichik davlatlar paydo bo’lishi, ularni 
parchalanishi natijasida aholining muntazam ro’yxati o’tkazilmagan. Faqat alohida 
sharoitlarda ba’zan yoppasi
ga tarqalgan epidemiyalardan, urushlardan keyin 
qancha aholi kelganligini bilish maqsadida aholi ro’yxatga olingan.
XVIII-
asrning o’rtalarida milliy davlatlarni paydo bo’lishi, kapitalistik 
munosabatlarni rivojlanishi bilan aholi xaqida mukammalroq ma’lumo
tlarga talab 
ortib boradi va aholi o’rtasida qator ro’yxatlar o’tkaziladi. Lekin bu ro’yxatlar ham 
hamma aholini, uning barcha ijtimoiy-demografik guruhlarini qamrab olmaydi. 
Ular ham ba’zi territoriyalarda soliq to’lovchilarni , harbiy xizmatga yaroqli ah
oli 
miqdorini aniqlash maqsadida o’tkaziladi.
Mukammal aholi ro’yxati o’tkazishning o’z ilmiy qonun qoidalari 
mavjuddir. Bunday aholi ro’yxati aholining hammasini ya’ni yangi tug’ilgan 
chaqaloqdan boshlab to eng keksa guruhgacha , qamrab olishi kerak. Birinchi ana 
shunday, mukammal aholi ro’yxati birinchi marta 1790 yili AQSH da, 1801 yili 
Frantsiya, Daniya, Norvegiyada, Buyuk Britaniyada o’tkazildi. Lekin bu aholi 
ro’yxatlari ham juda oddiy bo’lgan va uzoq muddatga cho’zilgan. Masalan, 
birinchi Amerika aho
li ro’yxati (tsenzi) 18 oyga cho’ziladi.
XIX asrga kelib aholini o’rganish juda kengaydi. Statistika fan sifatida 
taraqqiy etdi. Qator Yevropa davlatlarida statistik tashkilotlar tuzildi. Aholini 
ro’yxatga olish ilmiy dasturlar asosida olib borildi. 1870
-1879 yillarda dunyoda 48 
ta aholi ro’yxati o’tkazildi. 1880 yillarda 
- 54, 1890 yillarda - 57 ta 19 asrning 
oxirida dunyo aholisini 21 % i ro’yxatga olingan bo’lsa, XX asr boshida 
- 64 % 
aholi ro’yxatga olindi.
Ikkinchi jahon urushidan keyin aholini ro’yxa
tga olish yana ham rivojlanib 
ketdi. 1945 - 1954 yillarda - 151 davlatda 1965 - 1974 yillarda - 179 davlatda, 
aholi ro’yxatdan o’tkazildi. Hozirgi paytda dunyodagi deyarli barcha davlatlarda 
aholi ro’yxati o’tkazildi. Faqat ba’zi bir rivojlanayotgan davlat
larda, iqtisodiy, 
siyosiy sabablarga ko’ra aholi ro’yxati o’tkazilmaydi.

---

Bugungi kunda barcha davlatlarda aholi va uni ijtimoiy demografik 
guruhlarining demografik taraqqiyotini o’rganish uchun statistik ma’lumotlar 
mavjuddir. Aholi ro’yxatlari ilmiy asosl
angan dasturlar orqali juda keng, 
mavzularni qamrab olgan holda, har 5-
10 yillarda o’tkazilib turiladi. Hozirgi 
davrda o’tkazilgan, aholi ro’yxati ma’lumotlari shu qadar keng doirada 
to’planganki, ular asosida aholini va ijtimoiy 
-demografik guruxlarning faqat 
miqdorini emas, balki ularning sifatiy ko’rsatkichlarini, ya’ni ma’lumoti, oilaviy 
holati, ijtimoiy ahvoli va boshqa xarakterlarini ham o’rganish mumkin. Olingan 
ma’lumotlar EVM lar yordamida har bir yo’nalishlar bo’yicha alohida o’rganilib, 
statistik yilnomalar tayyorlab boriladi. 
Dunyodagi barcha davlatlar qatori O’zbekistonda ham aholini ro’yxatga 
olish o’z tari
xiga va xususiyatlariga egadir. 
Aholi ko’payishi va uning omillarini 
o’rganishda sotsiologik tadqiqotlar o’tkazish ham muhim ahamiyatga mol
ikdir. 
Unda har bir xudud, millat va ijtimoiy guruxlarda mavjud demografik 
muammolarni aniqlash maqsadida mutaxassislar tomonidan maxsus so’rovnomalar 
tuzilib, aholiga tarqatiladi yoki ushbu guruhlarda mutaxassislar ishtirokida 
suhbatlar olib boriladi. Sotsiologik uslubda tadqiqot olib borish asosan, XX asrdan 
boshlab rivojlana boshladi. O’zbekistonda ham 1960
-1970 yillardan boshlab aholi 
ko’payishi va boshqa demografik masalalarni mukammal o’rganish maqsadida 
qator sotsiologik tadqiqotlar o’tkazilgandir.
Bu borada respublikada Mirzo 
Ulug’bek nomli ToshDU aholishunoslik laboratoriyasi asosiy ilmiy 
-markaz 
bo’lib, faoliyat ko’rsatgandir.
Aholi soni ko’payishi va uning omillarini o’rganishda sotsiologik 
tadqiqotlar o’tkazish ham muhim ahamiyatga molikdir. Un
da har bir hudud, millat 
va ijtimoiy guruhlarda mavjud demografik muammolarni aniqlash maqsadida 
mutaxassislar tomonidan maxsus so’rovnomalar tuzilib, aholiga tarqatiladi yoki 
ushbu guruhlarda mutaxassislar ishtirokida suhbatlar olib boriladi. Sotsiologik 
uslubda tadqiqot olib borish asosan, XX asrdan boshlab rivojlana boshladi. 
O’zbekistonda ham 1960
-
1970 yillardan aholi ko’payishi va boshqa demografik 
masalalarni mukammal o’rganish maqsadida qator sotsiologik tadqiqotlar 
o’tkazilgan. Bu borada Respublikada M.Ulug’bek nomli ToshDU Aholishunoslik 
laboratoriyasi asosiy ilmiy-
markaz bo’lib faoliyat ko’rsatganligini alohida 
ko’rsatish o’rinli.