O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti «Geografiya» kaferdrasi

Ishlab chiqarishni joylashtirishning klassik g’oyalari
. 
Ma’lumki, 
xalqaro savdo nazariyasi asoslari XVIII asr oxirlari 
–
XIX asr boshlarida mashhur 
iqtisodchilar Adam Smit va David Rikkardo tomonidan shakllantirilgan. 
Adam Smit o’zining «Xalqlar boyligi sabablari va ularning tabiati to’g’risida 
tadqiqotlari (1776 y) kitobida mutloq ustunlik nazariyasini shakllantirdi va xalqaro
erkin savdoni rivojlanishidan manfaatdor mamlakatlar undan mustaqil ravishda 
eksporter yoki importyorligidan qat’iy nazar albatta yutishini ko’rsatdi. A.Smit 
«almashinish har bir mamlakat uchun foydali ekanligini, har bir mamlakat unda 
mutloq ustunl
ikni topishini» isbotladi. Xalqaro savdoda mutloq ustunlik bu
-
mamlakatda ishlab chiqarishda boshqa mamlakatda mumkin bo’lmagan kam 
mehnat sarflab tovar ishlab chiqarishdir. 
A.Smit tahlili klassik nazariyaning tayanch nuqtasi sifatida erkin savdo 
siyosatin
ing barcha turlariga asos bo’lib xizmat qiladi. Ammo biroq, bu 
mulohazalarni oxirigacha davom ettirib shunday xulosaga kelish mumkin: agar 
mamlakat chetdan cheklanayotgan miqdorda, arzon bahoda istalgan barcha 
narsasini topsa, uning manfaatlari chetda «hammasi» tusini oladi. Uning o’zini 
sotish uchun biror bir narsa ishlab chiqarayaptimi? hech narsa buni kafolatlay 
olmaydi. Ana shunda uni o’zi sotib oladigan narsalariga umid bog’lashdan boshqa 
iloji qolmaydi. Turgan gap, bunda mutloq-usutunlik nazariyasi boshi berk 
ko’chaga kirib qoladi. 
D.Rikardo «Siyosiy iqtisodning boshlanishi va soliqqa tortish» (1819 y) 
kitobida bu boshi berk ko’chadan chiqishning klassik nazariyasini olg’a suradi. U 
xalqaro ixtisoslashuv mezonlarini ajrata turib, ikki davlat o’rtasid
a qaysi doirada 
almashinish maqbulligini ko’rsatadi. Har bir mamlakat o’z manfaatidan kelib 
chikib ishlab chiqarishda ustunlik beradigan yoki nisbatan kam foyda beradigan 
sohaga ixtisoslashishi mumkin. Uning mulohozalari taqqoslama ustunlik 
nazariyasida o’
z aksini topadi. 
D.Rikardo xalqaro almashinuv barcha mamlakatlar uchun zarur va manfaatli 
ekanligini ko’rsatib berdi. U shunday baho hududi (zonasi)ni aniqladiki, uning 
ichida almashinish hamma uchun foydalidir. 
Jon Styuart Mill o’zining «Siyosiy iqtisod asoslari» (1848 y.) ishida 
almashish qanday bahoda amalga oshishini ko’rsatdi. Millning xulosasiga ko’ra 
almashish bahosi talab va ehtiyoj qonuni asosida belgilanadi va har bir mamlakatni 
eksportdan oladigan foydasi import to’lovlarini qoplash imkoniyati d
arajasida 
bo’ladi. Bu xalqaro qiymat qonuni yoki «Xalqaro qiymat nazariyasi» Millning 
katta xizmatidir. Xalqaro qiymat nazariyasi ko’rsatadiki, mamlakatlar o’rtasida 
tovar almashishini mo’tadillashtiruvchi baho mavjud. Bu bozor narxi talab va 
ehtiyojga 
bog’liq.
Burjuaziya siyosiy iqtisodi klassik nazariyasi taraqqiyoti haqida yangi so’zni 
Gotfrid Xaberler aytdi va u nafaqat mehnatni, balki ishlab chiqarishning barcha 
omillarini aniqlashtirib berdi. 
Hozirgi zamon xalqaro savdo oqimi tuzilishi va yo’nalis
hlari haqidagi 
tasavvurlarga shved iqtisodchi olimlari Eli Xeksher va Bertil Olin asos soldilar. 

---

Ularning takkoslama ustunlik haqida tushuntirishlaricha u yoki bu mamlakatda 
ma’lum mahsulotlarga egalik munosabati ishlab chiqarishni ta’minlanish omillari 
d
arajasiga bog’liq. E.Xeksher va B.Olin ishlab chiqarish omillari –
mehnat, yer, 
kapital, shuningdek u yoki bu tovarlarga ichki turli talablar bahoni tenglashtirishi 
teoremasini olg’a surdilar. 1948 yilda amerikalik iqtisodchilar P.Samuelson va 
V.Stolper Xeksher 
–
Olin teoremasi isbotini takomillashtirdilar. Ya’ni ishlab 
chiqarish omillari bir turligi, texnikalar bir xilligi, xalqaro tovar almshishda 
tovarlarni to’liq safarbarligi va raqobat mamlakatlar o’rtasida narx omillarini 
tenglashtiradi. 
Bundan keyingi tashqi savdo nazariyasi taraqqiyoti Amerikalik iqtisodchi 
V.Leontyevning «Leontyevning o’ziga xos fikrlari» nomli ishida o’z ifodasini 
topdi. O’ziga xos fikrlar shundan iboratki, Leontyev Xeksher
-Olin teoremasidan 
foydalanib, urushdan keyingi davrda Amerika iqtisodiyoti kapitaldan chiqarish 
turlariga ixtisoslashganini ko’rsatib berdi. Boshqacha aytganda Amerika eksporti 
importga qaraganda bir muncha mehnat talab va kam xarjroq. 
Bu xulosa AQSh iqtisodiyoti haqida avvalgi tavsavvurlarni chippakka 
chiqardi
. Umumiy xulosaga ko’ra, u hamisha kapitalni keragidan ortiqligi bilan 
xarakterlanadi va Xeksher-Olin teoremasiga binoan AQSh kapital talab tovarlarni 
import emas, eksport qilishi kutilardi. 
V.Leontyev kashfiyoti keyingi yillarda keng aks-sado berdi. Turli 
mamlakatlar iqtisodchilari «Leontyevning o’ziga xos firklari» mavzusida bahs
-
munozaralarga kirishdilar. Natijada tenglashtiruvchi ustunlik nazariyasi yanada 
rivojlandi. U texnika progressi va uni taqsimotda notekisligi, iqtisodiy vositalarni 
fermenli emas
ligi, ish haki masalasida va boshqalarda mamlakatlar o’rtasidagi 
farqlarni o’z ichiga oladi.
G’arb tadqiqotlarida xalqaro savdo muammolarida shuningdek multiplikator 
(ko’paytiruvchi) tashqi savdo nazariyasi ham keng yoyildi. Bu nazariyaga muvofiq 
tashqi s
avdo (ayniqsa eksportda) milliy daromad o’sish dinamikasi, bandlik hajmi, 
iste’mol va investitsion faollikka samarali ta’sir qiladi. 
Har bir mamlakatda mul
ьtiplikator ma’lum son bog’liqligiga qarab, ma’lum 
koeffitsient turida aks etishi va hisoblab chiqil
ishi mumkin. Boshlang’ich eksport 
buyurtmasi mahsulot ishlab chiqarishni bevosita ko’paytiradi, turgan gap, 
buyurtmani bajaruvchi sohalarda ish haqi ham ko’payadi. So’ngra ikkilamchi 
iste’mol sarflari harakatga keladi.
Bevosita ishlab chiqarishni joylashti
rishga oid ilmiy g’oyalar dastavval 
Germaniyada yaratilgan. Masalan, nemis mulkdori