O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti «Geografiya» kaferdrasi

Tizim-tarkib
usuli, aslini olganda 
falsafiy qarashlarning mahsuli bo’lib, u 
o’rganilayotgan hodisa yoki borliqni o’zinigina emas, balki uni boshqa undan 
kattaroq doirasida, birgalikda va o’zaro aloqadorlikda tahlil qilishni talab qiladi. 
Masalan, ma’lum viloyat xo’jaligini yaxlit tizim ravishda o’rganish va ayni paytda 
bu viloyat Respublika, yirik iqtisodiy rayon va O’zbekistonning yagona xalq 
xo’jalik kompleksining uzviy bir kismi, bo’lagi ekanligini unutmaslik lozim. 
Tizim-tarkib usulida yana bir nazariy tushuncha mavjud. I.M.Maergayzning 
fikricha iqtisodiy va sotsial geografiya xalq xo’jaligini hududiy tarkibini o’rganish 
lozim. Bu tarkib 4 xil bo’ladi: moddiy ishlab chiqarish, aholi va aholi punktlarining 
hududiy joylanishi, ularning o’zaro munosabati, tabiiy sharoit va boylik hamda 
ishl
ab chiqarish infrastrukturasidan iborat. O’z navbatida, bu bo’laklar o’zining 
hududiy tarkibiga ega. Jumladan: moddiy ishlab chiqarish hududiy tarkibi bu 
hududiy ishlab chiqarish majmuasi, tabiiy sharoit va boyliklar tarkibida esa tabiiy 
hududiy kompleks (landshaft). Xuddi shunday infrastrukturada hududiy 
infrastruktura kompleksi, aholi geografiyasida aholi joylashuvining hududiy 
tizimni ko’rish mumkin.
Sotsiologik so’rov
usuli 
–
tadqiqotlarda keng qo’llaniladigan usullardan 
bo’lib, aniq sharoitda hududlar,
tarmoqlar bo’yicha keng ma’lumotlar olish 
imkonini beradi. Bu usul, ayniqsa, hududlardagi mavjud ijtimoiy-iqtisodiy va 
ekologik muammolar majmuasini aniqlashda, ishlab chiqarishni tashkil qilishning 
turli shakllarida yuzaga kelgan muammolarni o’rganishda,
qolaversa, aholi va 
mehnat resurslari bilan bog’liq jarayonlarni tadqiq qilishda zarur bo’lgan muhim 
ma’lumotlar yig’ish imkonini beradi.
Aerokosmik tadqiqotlar
usuli 
–
samarali tadqiqot usullaridan biri. Inson 
geografiyasida kenglik bo’yicha, ya’ni katta
hududlarda (kichik masshtabli) tabiat, 
xo’jalik, aholi, atrof
-muhit majmuasini tadqiq qilishda keng foydalanilmoqda. 
Ayni vaqtda, aniq hududlarda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, hududiy 
tashkil qilish, xo’jalik va aholi joylashuvi, shaharlar, 
aglomeratsiya va iqtisodiy 
rayonlar chegaralari, atrof-
muhit holati to’g’risida aniq va yangi ma’lumotlar olish 
imkonini beradi. Bu usul orqali kerakli hududni tanlab olib o’rganish va natijalarni 
boshqa hududlarga tadbiq qilish ham mumkin. 
So’nggi yillard
a geografiya fanining notabiiy tarmoqlari ilmiy tadqiqotlarida 
Klaster
li yondoshuvdan keng foydalanilmoqda. Klaster modelini joriy etishning 
tarafdori M.Porterning fikricha, klasterlar geografik jihatdan o’zaro bog’langan 
kompaniyalar, 
firmalar, 
tashkilotlar 
(korxonalar, 
agentliklar, 
markazlar, 
universitetlar va xokazo) ning mujassamlashuvidir.
Klasterlar aslida ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish haqidagi nazariy 
qarashlar va amaliyotning evolyutsiyasi natijasidir. Xususan, XIX asr va XX asr 
birinchi yarmida ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish shtandortlari, rayon 
kombinatlari, energiya ishlab chiqarish tsikllari kabi nazariy qarashlar ostida 
sanoat o’sish qutblari, sanoat rayonlari, hududiy ishlab chiqarish majmualari 
tashkil etildi. O’tgan as
rning 70 yillaridan esa jahonda ishlab chiqarish aloqalarida 

---

o’zaro bog’langan turli bo’g’inlarning yuqori kooperatsiyasi va mujassamlashuvini 
o’zida qamragan klasterlar joriy etila boshlandi. Rivojlangan mamlakatlarda 
hozirgi kunda iqtisodiyotning turli sohalarida minglab klasterlar faoliyat 
yuritmoqda.
Professor A.Soliev ta’biri bilan aytganda, quyilgan maqsad va vazifalarni 
yechish ushbu masalani moliyaviy, ashyoviy, tashkiliy va boshqa tomondan 
uyushtirilishini taqozo etadi. Bu tadbirlar majmui esa dasturni tashkil qiladi. SHu 
bois, mazkur usul maqsadga dasturli yondoshuv deb nomlanadi; uni ayni vaqtda, 
hozirgi zamon tili bilan aytganda, klaster usuli deb ham belgilash mumkin. 
SHuningdek, inson geografiyasi fanida olib boilayotgan tadqiqotlarda SWOT-
tahlil, guruxlashtirish, ekspert baholash, prognoz qilish, faktlar tahlili, balans va 
boshqa usullardan ham foydalaniladi.