О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi navoiy davlat konchilik instituti

T₄ = T - T_ya yoki T₄ = T - (T₁+T₂+T₃) (1.4)

hosil qilamiz. Bunday yozishdan sabab yaratilgan texnik tizimdan foyda faqat T₄ davrida (ekspluatatsiya qilish davrida) olinadi.

Nisbiy ifodalarga o’tish uchun 4 chi tenglikda chap va o’ng tomonlarini texnik tizimning «hayot» sikli T ga bo’lamiz:

T₄/T = 1 - T_ya/T; yoki T₄/T = 1 - (T₁+T₂+T₃)/T; (1.5)

T₄/T o’lchamsiz nisbatni yaratilgan texnik tizimdan «hayot» sikli davomidagi olinadigan samaradorlik koeffitsienti K_s bilan belgilasak, tadbiq qilishga yaroqli bo’lgan quyidagi ifodani hosil qilamiz:

K_s = 1 - T_ya/T yoki K_s = 1 - (T₁+T₂+T₃)/T (1.6)

(0yasya=T₁+T₂+T₃ yig’indini keskin kamaytirish kerak. Ideal holat uchun maksimal samaradorlik koeffisienti 1 ga teng bo’ladi.

Texnika taraqqiyotining dastlabki vaqtlarida samaradorlik koeffisientini oshirish masalalari ishlab chiqarish jarayoni vaqti T₃ ni kamaytirish orqali amalga oshirilgan. Bunda ishlab chiqarish davrini qisqartirish va qo’l mehnatini engillashtirish uchun dastlab mexanizatsiyalashtirilgan so’ngra avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish vositalari: universal metall kesish stanoklar; yarim avtomat va avtomat stanoklar; avtomatik liniyalar; avtomatlashtirilgan metall kesuvchi stanoklar va hozirgi zamon moslanuvchan ishlab chiqarish tizimlarining paydo bo’lishi va ishlab chiqarishda qo’llanishi aynan yuqorida keltirilgan formuladagi T₃ vaqtini qisqartirish talablari asosida vujudga kelgan.
Keyinchalik elektron hisoblash mashinalari va informasion texnologiyaning vujudga kelishi va rivojlanishi natajasida, murakkab texnik tizimni yaratishda, ularning «hayot» siklidagi T₁ (ilmiy-tadqiqot ishlari) va T₂ (loyihalash ishlari) vaqtlarini kamaytirish orqali samaradorlikni oshirish muammolari yo’lga qo’yildi va echila boshladi. Ilmiy tadqiqot jarayonlarini va loyihalash jarayonlarini avtomatlashtirish tizimlari yuzaga kela boshladi va hozirgi paytda ular keskin rivojlanish davrini boshdan kechirmoqda. Oliy o’quv yurtlari talabalariga ular haqidagi fanlar ham o’tila boshladi.

1.2-rasm. Loyihalash tizimi modeli
Tizimli yondashish tamoyillariga asosan har qanday jarayonda, aynan loyihalash jarayonida ham umuman olganda uchta operator - odamlar, texnik vositalar, tashqi muhit ishtirok etishi mumkin. Ularning ta’sirlari natijasida, loyihalash jarayonida ilmiy tadqiqot jarayonidan olingan texnik takliflar ishlab chiqarish jarayoniga kerakli bo’lgan ishchi hujjatlarga o’zgartirib berildi (2-rasm).
2-rasmdan foydalanib, agar jarayonda birorta operator ishtirok etsa tegishli katakcha «+» ishorasini qo’yib, ishtirok etmasa «-» ishorasini qo’yib, quyidagi variantlar matritsasini tuzsa bo’ladi.
Matritsani tuzishda bizlar tashqi muhitni jarayonlarda doimo ishtirok etadi deb hisobladik. Ikkita operator qatnashishi yoki qatnashmasligi sababli 2²=4 variant kelib chiqdi, variantlarga tegishli mumkin bo’lgan jarayon jadvalning oxirgi ustunida keltirilgan. 3-rasmdan foydalanib o’quvchilarning o’zlari «avtomatlashtirilgan», «avtomatik» tushunchalarni va ular o’rtasidagi o’xshashik va farqlarni tushunib oladi deb o’ylaymiz.

Var./on	TM	Od	TV	Jarayon turlari
1	+	+	+	Avtomatlashtirilgan
2	+	-	+	Avtomatik
3	+	+	-	Qo’l mehnati
4	+	-	-	Tabiiy

1.3-rasm. Loyihalash jarayonlari turlarini aniqlash masalasiga doir

Yuqoridagi keltirilgan mulohazalarga ko’ra mazkur fanning maqsadi, talablarni loyihalash jarayonlarini avtomatlashtirish muammolarining, keyinchalik yo’nalishlariga mos «Kompyuterli loyihalash tizimlari» fanini o’zlashtirishda kerak bo’ladigan matematik, fizik va ba’zi bir umumtexnik asoslari bilan tanishtirishdan iborat.

Bu fanni o’rganuvchi talabalar «Informatika va hisoblash texnikasi» fanini o’zlashtirgan bo’lishlari shart.