O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti fiziologiya va valeologiya asoslari kafedrasi valeologiya asoslari

Bilvosita ta’sirga quyidagilar kiradi:
Sovutish muolajasi qilinganda, meteorologik omillar yoki quyosh nuri ta’siri ostida ultrabinafsha radiatsiyasi ta’siri natijasida organizm chidamliligi oshadi.
Chiniqish ta’sirida organizmning har xil ta’sirlarga, yuqumli kasalliklarini tarqatuvchilarga qarshi chidamliligi oshadi. Chiniqish omillari jismoniy ish qobiliyatini oshiradi. Kasalliklarni kamaytiradi, sog’likni mustahkamlaydi. Organizmni tashqi muhitning yuqori va past haroratida ham chiniqtirsa ham bo’ladi. To’qimalar qarshiligining buzilishi, umumiy va mahalliy immunitetning pasayishi, ximoya reaktsiyalarining kuchsizlanishi natijasida yuqori nafas yo’llarining shilliq qavatida mikrofloralar rivojlanishi uchun yaxshi shart – sharoitlar yaratiladi.Tana haroratini bir xil saqlashda issiqlikni boshqarish mexanizmi xizmat qiladi. Atrof – muhitning meteorologik sharoiti o’zgarishiga qaramasdan organizmning ichki muhitdagi asosiy fizik va kimyoviy ko’rsatkichlarining doimiy bo’lishi ta’minlanadi. Kimyoviy issiqlikni boshqarish deganda, to’qimalarda moddalar almashinuvini boshqarish tushiniladi, bunda uncha katta bo’lmagan issiqlik mushak, jigar va boshqa a’zolar modda almashinuviga uzatiladi. Issiqlik bolalar va o’smirlarda yuqori darajada ajratiladi. Masalan, har kuni 2 yoshdagi bolada 8,1, o’smirlarda (14 yosh) 52, kattalarda esa 35 kkal issiqlik ajralib chiqadi. Fiziologik issiklikni boshqarish deganda, issiqlik berishning ko’payishi yoki kamayishi tushiniladi. Uning ma’nosi quyidagilarda iborat: terining yuqori qismi chegara hisoblanadi, ya’ni u organizm to’qimalarini tashqi muhitdan ajratib turadi. Bu yuzada harorat ichki qismda joylashgan a’zolarga nisbatan past bo’ladi. Qon ichki qismda joylashgan tana qismidan terining yuza qismiga o’tadi. Bunda ancha issiqlik tashqi muhitga ajralib chiqadi. Issqlik darajasidan past issiqlik vaqtida havo va suv orqali chiniqtiradigan vositalarni qo’llaganda teri tomirlarining siqilishi, qonning ichki a’zolar va terining chuqur qavatiga taqsimlanishi kuzatiladi. Chiniqmagan odam terisi issiq va sovuqqa o’ta beriluvchan bo’ladi. Tez orada teri oqaradi, lablar ko’karadi, ba’zan hiqichoq tutadi. Mo’tadil issiqlik vaqtida havo va suv orqali chiniqtirishni o’tkazish (havo uchun 24 – 250S, suv uchun ko’krak terisining issiqligiga teng 35 – 330S, bolaning yoshiga bog’liq), past issiqlik ta’sirida chiniqqan tanada esa adekvat issiqlik ishlab chiqarish boshlanadi.Chiniqtirish vositalarini boshlashdan oldin albatta bola sog’lig’i, shu bilan bir qatorda har bir bolaning jimoniy o’sishi ham baholanadi. Sog’lomlik guruhi va fizik issiqlikni boshqarish turi o’rtasida to’g’ri bog’liqlik borligi aniqlangan. SHunday qilib, bolalar o’rtasida birinchi sog’lomlik guruhiga kiruvchilar 50 % ni(shulardan ko’p bolalar kuchli fizik issiqlik boshqarishiga ega bo’lganlar), 2 – 3 sog’lomlik guruhida 45 – 50 % ni tashkil etadi. Bitta bolada uzoq qo’llash orqali salomatligining holati fizik issiqlikni boshqarish funktsiyasining pasayishi, yuqori nafas yo’llari kasalligining davomiyligi va sonining oshishiga, issiqlikni boshqarish vazifasining yaxshilanishi bolalar sog’lig’ining yaxshilanishiga va o’tkir yuqori nafas yo’llari kasalligining davomiyligi va sonining kamayishiga olib keladi. Bundan tashqari, yashirin yuqumli o’choqlarga e’tibor berish lozim, sovuq payti kasallik paydo bo’lishi mumkin. Quyosh nurlaridan to’g’ri foydalanganda odam organizmi chiniqadi, moddalar almashinuvi ham yaxshilanadi. Terisida Gistamin, adenozin, xolin va boshqa faol moddalarning ahamiyati katta bo’ladi. Bu moddalar qonga tushib, asab sistemasi orqali har xil a’zo va to’qimalarga ijobiy ta’sir qiladi.