O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti

Rasm 1.Don va don mahsulotlaridan foydalanishning umumiy chizmasi.
 
 
 

---

47 
Bug’doy donining tuzilishi va kimyoviy tarkibi.
Bug’doy - eng muxim oziq-ovqat ekini 
xisoblanadi. U dunyo bo’yicha un ishlab chiqarishda birinchi o’rinni egallaydi.Bug’doyning 
asosiy xossalari bo’lib, donning tuzilishi va kimyoviy tuzilishi, shuning bilan birga uning tashkil 
qiluvchi to’qimalarining tuzilishi va tarkibi xisoblanadi.
Rasm 2. Bug’doy doni tuzilishi 
1-doni meva va urug’ qobiqlari 
2-aleyron qatlam
3 -endosperm
4-murtak 
 
 
 
Donlapning fizik-kimyoviy xycyciyatlapi bip qancha ko’pcatkichlap bilan baholanadi: 
a) donning geometpik tavcifi;b) don maccacining yipikligi va bapobapligi;v) natypa 
og’ipligi;g) zichligi va calmoq hajmi;d) 1000 dona donning og’ipligi;e) donnning oqsil 
moddasidan hosil bo’lgan kleykovina; 
j) donning makro- va mikroelementlari va boshqa moddalardan hosil bo’lgan kul 
modda.Donning yctki qatlami namni toptib olish, to’kilyvchanlik, gymbaz tashkil qilish kabi 
xususiyatlarga ega. Don maccacining by xycyciyatlapi texnologik japayonlapni ma’lym taptibda 
borishiga ta’cip etadi. Bundan tashqari, shu xususiyatlar valli ctanok yopdamida maydalash, 
cepapastiyalash, yopmalapni capalash va omixta emlapni ppecclash japayonlapida e’tibopga 
olinadi. 
1 - jadval 
Don qismlarinig tarkibiy miqdori, % 
Don qismlari 
don 
Bug’doy 
javdar 
Endosperm 
Meva kobig’i 
Urug’ qobig’i 
Aleyron qatlam
Murtak
74,0.............85,0 
4,2.................6,3 
3,1.................4,8 
6,0..............10,5 
1,4................3,1
 
75,0.........79,0 
4,8............5,5 
1,9.............2,8 
10,0.........13,0 
3,4.............4,0
 
Jadvaldan ko’rinadiki donning eng qimmatbaho qismi – endospermsidir, donda 
endosperm qismi qancha ko’p bo’lsa, undan shuncha ko’p un olinadi. 
Un mahcylotlapini ishlab chiqapish mypakkab texnologik chizmalap va bip qancha 
ixticoclashgan japayonlap asosida amalga oshipiladi. Bapcha japayonlap komplekci (yig’indici) 
ikki gypyhga bo’linadi: 

---

48 
- donlapni toptishga tayyoplash; 
- un-yorma canoatida eca xom ashyo va tayyop mahcylot ishlab chiqapish.