O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi navoiy davlat konchilik instituti «energo mexanika» fakulteti

Nazorat savollari: 
1.
Elektr ta‟minot sxemasining shakli qanday faktorlar asosida tanlanadi? 
2.
Boshqarish va himoya apparaturalari qanday tanlanadi? 
3.
Zahiralash va uni avtomatik ulash qanday amalga oshiriladi? 
4.
Pnevmatik ta‟minotda havo sarfi qanday topiladi? 
5.
Prinsipial elektr ta‟minot sxemalarini loyihalashda qanday masalalar hal 
etilishi lozim?

---

2 - tajriba mashg’uloti.
Avtomatika vositalarini montaj qilishni laboratoriya stendlarida o‘rnatish 
Loyihalash quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: 
-
 
shchitning tipi va konstruksiyasi tanlanadi; 
-
 
avtomatlashtirish vositalari va asboblarini joylashtirish; 
-
 
kommutatsion qisqichlar va trubkalar ulagichlari soni va joylashish joyi 
aniqlanadi; 
-
 
elektr va trubali ulanishlar tanlanadi; 
-
 
shchitlar va pultlarni ishlab chiqarish yoki maxsus xonalarga joylashtiriladi; 
-
 
shchit va pultlarni tayyorlashga topshiriq tayyorlanadi. 

---

Kommutatsion qisqichlarning (K3) sonini va joylashish joyini aniqlash.
Kommutatsion qisqichlar ichki va tashqi elektr jixozlar simlarini ulash 
uchun ishlatiladi. Shuningdek, shchitning xar xil seksiyalarida joylashgan yoki xar 
xil shkaflarda joylashgan qurilmalarni ulashda ishlatiladi. 
Shchitning bir seksiyasida joylashgan qurilmalarni ulashda kommutatsion 
qisqichlardan foydalanilmaydi. Shuningdek termoparani ikkilamchi o„lchov 
asbobiga ulashda xam kommutatsion qisqichlar ishlatilmaydi. 
Kommutatsion qisqichlar odatda shchitning umumiy ko„rinishida, orqa 
tomondan 
ko„rinish 
(montaj-kommutatsiya) 
chizmasida 
ko„rsatiladi. 
Kommutatsion qisqichlar sonini prinsipial elektr chizmalardan va o„lchov 
asboblarining texnik xarakteristikalaridan olinadi. 
Qisqichlar odatda gruppalanadi: agregatlar bo„yicha o„lchash, rostlash, 
boshqarish va signallash tizimlari bo„yicha va ishlatiladigan kuchlanish bo„yicha 
(36v va 220v) 220v kuchlanish bilan ishlovchi simlar qopqoqlangan bo„lishi yoki 
ogoxlantiruvchi yozuvlar bilan ogoxlantirilgan bo„lishi kerak. 
Qisqichlar guruxlarini bir-biridan erkin qisqichlar yoki markirovka qiluvchi 
kolodkalar ajratib turadi. 
Xar bir qisqichlar guruxida rezerv qisqichlar xisobga olinadi. Odatda xar 6ta 
qisqichga 1ta rezerv qisqich, 7-16 qisqichga 2ta, 17-32 qisqichga 3ta rezerv qisqich 
xisobga olinadi. 
Kommutatsion qisqichlar odatda gorizontal ravishda joylashtirilib oldi 
tomondagi yoki yon tomondagi panellarga o„rnatiladi. O„rnatilish balandligi 350-
800mm. 
Pultlarda kommutatsion qisqichlar yon devorda 350mm balandlikda 
gorizantal ravishda o„rnatiladi. 
Agar qisqichlar 2 qator bo„lsa, unda ular orasidagi masofa 200mmdan kam 
bo„lmasligi kerak. 
Agar shchitga impuls trubalar olib kelinsa, unda “pereborochniy 
soyediniteli” (PS)lar o„rnatiladi. Ular (PS) shchitning yon devoriga o„rnatiladi. 
Elektr ulash simlarini tanlashda mumkin bo„lgan tok “yuklamasi” xisobga 
olinadi. Odatda polixrolvinil izolyatsiyali mis simlar ishlatiladi. Simlarning kesim 
yuzasi 0,35, 0,5, va 1mm2 bo„lishi mumkin. 
Impuls trubkalar vazifasiga qarab, ichidagi moddaning kimyoviy 
xususiyatiga qarab, o„lchov asboblariga ulanish razmerlariga qarab tanlanadi. 
Shchit ichida ham tashqi ulashda ishlatiladigan trubkalar ishlatiladi. Qo„shimcha 
polietilen, polivinilxloridli, po„lat va mis trubkalardan foydalaniladi. Ulash 
gorizontal hamda vertikal ravishda eng qisqa yo„l bo„yicha tortiladi. 

---

Dispetcher boshqarish punktlari shchitlari maxsus shchit xonalariga 
joylashtiriladi. 
Shchitlarni ishlab chiqarish xonalarida joylashtirish joylarini aniqlashda 
quyidagilarga e‟tibor qaratish kerak bo„ladi.: 
-shchitlarni birlamchi o„lchov asboblariga yaqin joylashishi; 
-shchitlarda joylashgan o„lchov asboblari bilan ishlashning qulayligi va 
obektni yaqin nazorat qilish imkonining mavjudligi; 
-shchitlarga o„tish, yoniga borish mumkinligi; 
-shchitdagi o„lchov asboblari yetarli yoritilganligi; 
-Vibratsiyaning, issiqlik magnit va elektr maydonlarining va agressiv 
gazlarning yo„qligi; 
-suv, bug„, kislotalarning tushish imkoniyatining yo„qligi. 
Shchit xonalarini va dispetcher xonalarini loyihalashda ishchilarga komfort 
sharoitlarni yaratish bo„yicha qator arxitektura kompanovkalash va rejalashtirish 
yechimlarini xal qilish bo„yicha masalalarni ochishga to„g„ri keladi. Shchit 
xonalari boshqarish obektiga yaqin bo„lishi kerak. 
Shchit xonalarining yerto„lada joylashishi, vibratsiya bor, namligi yuqori, 
gazlar bor, magnit maydonlarining ta‟siri katta, isitish trubalari, suv ta‟minoti, 
kanalizatsiya, ventilyatsiya o„tgan joylarda bo„lishi ruxsat etilmaydi.
Operatorlar xonasi odatda aktiv operatorlik, nazorati va boshqaruvi zonasiga, 
davriy taxlil zonasiga, umumiy axborot zonasiga, mnemosxema va dam olish 
zonasiga bo„linadi.