O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

 
5 savol. Ishchining radioaktiv nurlanish zonasida bo‘lish vaqti, uning 
yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan dozaga nurlanish vaqtidan oshirmasligi.
Nurlanayotgan organizm tomonidan yutilayotgan nurlanish energiyasini
yutilgan doza, deb atalib, uni birligi sifatida SI sistemasida gryu (gr) qabul 
qilingan. 
1 gr=1joul/kg. Bu kattalik organizmga ta’sir etayotgan muayyan nurlanish 
turining ta’sir samarasini xisobga olmaydi. SHuning uchun ham amaliyotda
yutilgan dozaga teng ekvivalent doza (ya’ni nurlanish sifat koeiffitsientiga
ko‘paytirilgani) qo‘llaniladi. Masalan, gamma nurlanishning nurlanish sifat 
koiffitsenti 1 atrofida bo‘lsa, alfa nurlanishning sifat koeffitsienti 20 ga teng, 
demak, alfa nurlanish gamma nurlanishdan 20 marta havfli ekan. Ekvivalent doza
SU sistemasida zivert (zv, sv)larda o‘rganadi: 1Zv=1grxK; Bu yerda K-
nurlanishning sifat koiffitsenti. 
Gamma nurlanish darajasini o‘rganib, baxolashda quruq atmosfera 
havosining ionlanish samarasini ko‘rsatuvchi ekspozitsiya doza tushunchasi ham 
qo‘llaniladi. Uning birligi sifatida rentgenqabul qilingan: 
1R=0,01 3v 
Doza
- nurlanishning integral ta’sirini belgilaydigan birlik.
Mazkur dozaning to‘planish tezligini baxolash uchun vaqt birligi ichida

---

99
yutilgan energiya – dozasining quvvati tushunchasi ishlatiladi. 
Quyida biz ulardan foydali ma’lumotlar keltiramiz. 
•
Tabiiy fonning ekvivalent dozasini quvvati 0,15 mk3v/s yoki 15 mkR/s. 
Bu ko‘rsatkich maxaliy sharoitga qarab 2 martaga o‘zgarishi mumkin. Qiyin emas 
bundan tabiiy fonning ekvivalent dozasini xisoblab chiqish, ya’ni u 1-2 m 3v yoki 
100-200 mR.
Mazkur ko‘rsatkichning yillik ruxsat etilgan chegarasi-5 m3v yoki 0,5 R. 
1955 yilda BMT tashabbusi bilan tashkil etilgan atom radiatsiyasini ta’sirini 
o‘rganish bo‘yicha xalqaro tashkilotning ma’lumoti bo‘yicha yillik ekvivalent 
dozaga 20% radiatsiyaning sun’iy manbalari xissa qo‘shadi. 
Shundan: 
•
Tashxis maqsadida ishlatilayotgan tibbiyot jihozlaridan 20%
•
Atmosferadagi yadro portlashlaridan 1% 
•
Atom energiyasidan < 0,1% 
Organizmda yumshoq to‘qima va ichki organlarda to‘plangan sseziy, 
molibden, ruteniy, yod, tellurlar tez chiqib ketadi, suyaklarda to‘plangan stronsiy, 
plutoniy, bariy, ssirkoniy, niobiy, lantonoidlar esa juda sekin chiqib ketadi. 
Radionuklidlar orasida aholi uchun nurlanish manbalari bo‘lib, stronsiy-90 
vasseziy-137 hisoblanadi. Stronsiy-90. Uning yarim parchalanish 29 yil. Agar bu 
element organizmga kirib qolsa, 15 minut ichida uning qondagi miqdori 
maksimum qiymatga erishadi. Umuman, bu jarayon 5 soat ichida yakunlanadi. 
Stronsiy suyaklarda to‘planadi, shu bois, nurlanishga suyak to‘qimasi, ilik, qon 
hosil qilish tizimi uchraydi, natijada “kamqonlik-anemiya” kasalligi kelib chiqadi. 
Ilmiy tadqiqot ishlari shu narsani ko‘rsatadiki, xatto, radioaktiv stronsiy 
chaqaloqlar suyagida ham topilgan. U yo‘ldosh orqali butun xomiladorlik paytida 
ham muntazam o‘tib turish qobilyatiga ega ekan. Tug‘ulish paytida chaqaloqlar 
suyagida to‘plangan stronsiyning miqdori 8 oy mobaynida o‘tgan uning miqdoriga 
teng. Skletdan stronseyning yarimchiqish biologik davri 30 yildan ortiq. Uni 
organizmdan chiqishini tezlatish juda mushkul hisoblanadi. Sseziy-137, Stronsey -
90 dan keyin keyin odam organizmi uchun eng xavfli sseziy-137 radionuklidi 

---

100
hisoblanadi. U o‘simliklarda to‘planib, oziq-ovqat maxsulotlariga o‘tadi. Va u 
tezda oshqozon-ichak traktida so‘riladi. Sseziy-137 uzoq yashaydigan radionuklid, 
yarim parchalanish davri 30 yilni tashkil qiladi. Muskul to‘qimalarida 80% sseziy 
to‘planadi. Lekin organizmdagi jarayonlar sseziyga samarali ta’sir ko‘rsatadi. 
Shuning uchun ham kattalar organizmidansseziyning yarimchiqish biologik davri 
50-200 sutkani tashkil etsa, 6-16 yoshli bolalarda 46 sutkadan 57 sutkani tashkil 
etadi. Yangi tug‘ulgan chaqaloqlarda esa 10 sutkada chiqib ketadi, qolganlari 
sekinlik bilan chiqadi. Har qanday holatda ham organizmdagi radionuklidlarning 
miqdori yil davomida ovqatlar bilan tushayotgan radionuklidlarning miqdoriga 
bog‘liq. Ovqat tayyorlash texnologiyasi mobaynida tayyor ovqatlardagi 
radionuklidlar miqdori yo‘qoladi yoki kam qoladi: maxsulotlarni mexanik tarzda 
ishlatishda sseziy va stronsiylar miqdori ancha kamayadi: sabzi, pomidorlardan 
20-22%, lavlagi va kartoshka, 30-40%, dukkakliklardan 62% gacha nuklidlar 
yo‘qoladi, sabzi, lavlagi, sholg‘om va boshqa shu kabi ildizmevalardan 1-1,5 sm 
dan bosh qismini qirqib tashlash kerak. Huddi mana shu qismda radioaktiv va 
boshqa zaharli moddalar (qo‘rg‘oshin, kadmiy, simob)ning 80% i to‘planadi. 
Karamning hech bo‘lmaganda tashqi qobig‘ini olib tashlash kerak, o‘zagini esa 
ovqatga ishlatmaslik kerak. Har qanday ovqatning tayyorlash (qaynatish) 
jarayonida radionuklidlarning yarmi yo‘qoladi. Gumon qilingan go‘sht va baliqni 
pishirish yaramaydi.
Oziq-ovqat maxsulotlaridan topinambur yer noki kabi mahsulotlar ham 
bo‘lib, ularni ovqat ratsionini tuzishda va tayyorlashda hisobga olish zarur, chunki 
unda radioaktiv moddalar to‘planmaydi.