|
murosa (konsensus) usuli
jamiyat taraqqiyotida muhim rol
oynamoqda. Ayniqsa, uzoq muddatlar davomida birbiriga qarama-qarshi bo’lib
kelgan davlatlar, jamiyatdagi qaramaqarshi tomonlar, kuchlar, ijtimoiy guruhlar,
harakatlar va partiyalar o’rtasidagi ziddiyatlarni jamiyatning umumiy manfaatlaridan
kelib chiqib hal qilishda bu usul juda qo’l kelmoqda. Bu usul jahon xalqlarining
milliy totuvlikka, o’zaro hamkorlikka, hamjihatlik va birlikka, barqarorlikka
erishishida ham muhim ahamiyatga ega bo’lmoqda. Konsensus usuli o’zaro tinch yo’l
bilan olib borilayotgan muzokaralar, muloqotlar, referendumlar, xalqaro huquq
normalari asosida ma’lum bir bitimga kelishuvlar, demokratik tamoyillar asosida eng
muhim hujjatlar qabul qilish orqali olib borilmoqda.
Har bir sohadagi ziddiyatlaming o’ziga xos hal bo’lish shakllari mavjud.
Tabiatdagi ziddiyatlar, odatda, stixiyali — o’z-o’zicha paydo bo’lib, rivojlanib, so’ng
o’zlariga xos qonuniyatlar asosida hal etiladi. Jamiyatda esa, ziddiyatlaming paydo
bohishi, rivojlanishi va hal qilinishi kishilar tomonidan amalga oshiriladi.
Umuman olganda, harakat, o’zgarish va rivojlanish jarayonida turli-tuman
ziddiyatlar paydo bohishi, ular turlicha hal qilinishi mumkin. Bu bilan ziddiyatlar
butunlay tugamaydi. Eskilari o’rniga yangilari paydo bo’lib, ular ham ma’lum
vaqtdan so’ng eskirib, o’rnini yana yangilari olib, shu asosda rivojlanish cheksiz
davom etaveradi.
160
Ziddiyatlar kurashi asosida amalga oshadigan rivojlanish asosan progressiv
yo’nalishda boradi. Buning sababi —
vorislik, davomiylikdir. -
Taraqqiyotda vorislik va davomiylik (inkorni inkor).
Taraqqiyot vorislik
va davomiylik, inkorni inkor etish yo’li bilan amalga oshib boradi. Bu muammoni
o’rganishni ,,inkor“ tushunchasi nimani ifodalashini aniqlab olishdan boshlash lozim.
Borliqning hamma sohasida doimo eski, umri tugayotgan narsa va hodisalaming
barham topishi, yangi narsa va hodisalaming vujudga kelish jarayoni sodir bo’lib
turadi. Bundagi eskining yangi bilan almashinishi inkor deb ataladi.
,,Inkor“ tushunchasi kundalik ongda ,,yo’q“ so’zi bilan qo’shilib ketadi. Inkor
qilmoq ,,yo’q“ demakdir, biror narsani rad etmoqdir. Lekin, dialektikada inkor
kundalik ongda ishlatiladigan bunday tushunchadan farq qiladi. Dialektik inkor —
yangining eski bilan oddiy o’rin almashuvi bo’lmasdan, balki yangi eskining bag’rida
vujudga kelib, undagi sog’lom tomonlardan foydalanib qaror topishidir.
Dialektik inkor, ayni bir vaqtda ,,yo’q“ deyish bilan ,,ha“ deb, ya’ni inkor etish
bilan birga tasdiqlashni ham o’z ichiga oladi. U barcha narsani butunlay rad etuvchi
nigilistik qarashdan xoli bo’lib, bir paytda sodir bo’ladigan yemirilish bilan
yaralishni, xullas, narsa-hodisalaming yo’qolishi va paydo bo’lishini bogiab, ilgarilab
rivojlanish holatini ifodalaydi. Bu dialektik inkorning muhim jihatini tashkil qiladi.
Dialektik inkorning muhim ikki jihati mavjud: birinchisi — eskining o’rniga
yangining kelishi tabiiy-tarixiy jarayon bo’lganligi uchun taraqqiyotning muhim
sharti hisoblanadi; ikkinchisi — yangining eski bilan vorisiy bog’liq ekanligini ham
ifodalaydi.
Dialektikaning bu ta’limoti ikki marta takrorlanuvchi inkor bilan ifodalanishi
moddiy olamdagi narsa va hodisalaming doimiy ravishda o’zgarib, bir holatdan
ikkinchi holatga o’tib borishi va oqibatda, rivojlanish uzluksiz ekanligidan kelib
chiqadi. Har bir mavjud bo’lgan narsa va hodisa o’zigacha bo’lgan sifat va miqdor
inkor etilishining mahsuli, shu bilan birga, ana shu narsa va hodisalaming o’zi ham
sharoitning o’zgarishi, vaqtning o’tishi bilan inkor etilishga mahkumdir. Demak, har
bir narsa va hodisaning o’zgarishi va rivojlanishi hamisha ikki va undan ko’proq
inkor etishlar bilan amalga oshadi. Inkorni inkor ana shu inkorlaming sodir bo’lishi
161
bilan rivojlanjshning davom etishini ifodalaydi. Bundagi bitta inkor narsa va
hodisalardagi o’zgarish va rivojlanishning bir momentini tashkil etsa, „inkorni inkor“
atamasi ulaming muayyan zanjirini ifodalaydi.
Inkorni inkorning amal qilishi tufayli taraqqiyot to’g’ri chiziq shaklida emas,
balki ko’p chiziqli doira shaklida ham bo’ladi, uning oxirgi nuqtasi boshlang’ich
riuqtaga yaqinlashadi. Lekin, bu yaqinlashuv uning oxirgi nuqta bilan butkul
tutashishi bo’lmasdan, balki yuqori bosqichda sodir bo’lishi sababli, taraqqiyot spiral
shaklga ega bo’ladi. Bu spiralning har bir yangi o’rami oldingi o’ramiga nisbatan
kengroq, yuqoriroq bosqichda yuzaga kelgan bo’ladi. Ana shu ma’noda dialektik
nazariyada „spiralsimon taraqqiyot” atamasi ishlatiladi.
Dialektik inkorga ko’ra, taraqqiyotning „spiralsimon" xarakteri o’zining
quyidagi uch jihatiga ega:
Do'stlaringiz bilan baham: |
