|
ayniyat
deyiladi.
Ayniylik
— narsa va hodisalarning tomonlari va xususiyatlarining birga mavjudligini
ifodalaydi. Har bir narsa yoki hodisada ayniylik bilan birga tafovut ham mavjud
bo’ladi.
Tafovut
— narsa va hodisalar tomonlarining har birining farq qiluvchi
jihatlarining ifodalanishidir. Tafovutlarning rivojlanishi ziddiyatning kelib chiqishiga
olib keladi. Tafovutlar o’rtasidagi ziddiyatlar kuchayib qarama-qarshiliklarga
aylanadi.
Falsafada qarama-qarshilik deb borliqdagi narsa, hodisa va jarayonlarning bir-
birini istisno qiladigan, shu bilan birga, birbirini taqozo etuvchi tomonlari, tamoyillari
va kuchlarining o’zaro munosabatlari tushuniladi. Umuman, qarama-qarshiliklarni,
ular orasidagi ziddiyatlarni o’rganish harakat, o’sish, o’zgarish, rivojlanishning
sabablarini bilishda muhim ahamiyatga ega.
Har qanday narsa va hodisalarning o’zgarishi, rivojlanishi ulardagi mavjud
ziddiyatlar birligi va kurashi natijasida yuz beradi. Ziddiyatlar rivojlanib,
keskinlashgan holatida hal qilinmasa, konfliktga aylanishi mumkin. Ziddiyatlarning
hal qilinishi o’zgarish va rivojlanishga, eski narsa yoki hodisa o’miga yangi narsa va
hodisa paydo bo’lishiga olib keladi. Organik, noorganik olam, ijtimoiy hodisalardagi
o’z-o’zini boshqarish, tashkil etish imkoniyatlari ham muayyan ziddiyatlar yuzaga
kelishi bilan bog’liq.
Ziddiyatlar juda xilma-xildir. Ular narsa va hodisalarning harakati va
rivojlanishida turlicha rol oynaydi hamda har xil vazifani bajaradi. Ular, odatda, ichki
va tashqi, asosiy va asosiy bo’lmagan antagonistik va noantagonistik ziddiyatlarga
bo’lib o’rganiladi.
Ichki ziddiyat — narsa va hodisalarning o’z ichidagi qaramaqarshi tomonlar,
kuchlar o’rtasidagi ziddiyatlardir. Tashqi ziddiyat esa, bir-biridan nisbatan mustaqil
narsalar va hodisalar o’rtasidagi ziddiyatlardir.
Ichki va tashqi ziddiyatlarni bunday bo’lish nisbiy xarakterga ega. Chunki, bir
munosabatda ichki ziddiyat, boshqa munosabatda tashqi ziddiyat bo’lishi mumkin.
Masalan, turli tuzumdagi davlatlararo ziddiyat tashqi ziddiyat, ammo kishilik jamiyati
miqyosida olinsa, ular ichki ziddiyatlardir.
158
Rivojlanish jarayonida ichki va tashqi ziddiyatlar bir xil rol oynamaydi.
Rivojlanishning mohiyatini asosan ichki ziddiyat belgilaydi.Tashqi ziddiyatlar
rivojlanishga bilvosita, ya’ni ichki ziddiyatlar orqali ijobiy yoki salbiy ta’sir
ko’rsatishi mumkin.
Narsa va hodisalaming mohiyatini, ularning kelib chiqish va rivojlanish
qonuniyatlarini belgilab beradigan ziddiyat asosiy ziddiyat deyiladi. Asosiy ziddiyat
taraqqiyotda hal qiluvchi rol oynaydi va boshqa barcha ziddiyatlarga ta’sir ko’rsatadi.
Asosiy bo’lmagan ziddiyatlar esa narsa va hodisalarning ma’lum bir taraqqiyot
bosqichida mavjud bo’lib, ularning mohiyatini belgilamaydigan, rivojlanishini
o’zgartirish kuchiga ega bo’lmagan ziddiyatlar bo’lib, ta’siri konkret vaqtga va
sharoitga bog’liqdir.
Ziddiyatlarning qaysi bid asosiy va asosiy emasligini aniqlash rivojlanishning
sabablarini to’g’ri belgilashning yo’lidir. Asosiy ziddiyatni mavjud ziddiyatlar
orasidan topish uchun ziddiyatlarni vujudga keltirgan sharoitni, vaziyatni, bundagi
qarama-qarshi tomonlarni va ular birligidan tashkil topgan narsaning mohiyatini, har
bir ziddiyatning shu mohiyatga boigan munosabatini aniqlash lozim. Asosiy
ziddiyatlarni aniqlash esa, ijtimoiy amaliyot natijalarini tafakkur orqali analiz va
sintez qilish natijasida amalga oshadi.
Asosiy ziddiyatlar bir nechta bo’lganda, ular orasida albatta bu bosh ziddiyatni
tashkil qiladi. Bosh ziddiyat deb, rivojlanishning u yoki bu bosqichi mohiyatini
belgilab, asosiy ziddiyatlar tarkibida muhim o’rin tutadigan, ularga nisbatan
taraqqiyot jarayonida belgilovchi rol oynaydigan ziddiyatga aytiladi. Ijtimoiy
taraqqiyotda bosh ziddiyatni to’g’ri aniqlash, mamlakat taraqqiyotini to’g’ri belgilab
olishda muhim ahamiyatga ega.
Jamiyat hayotiga xos ziddiyatlarni tahlil qilganda, yana antagonistik va
noantagonistik ziddiyatlarni ham farq qilish zarur. Antagonistik ziddiyatlar
jamiyatdagi manfaatlari bir-biriga tubdan zid bo’lgan kuchlar, ijtimoiy guruhlar va
tabaqalar o’rtasidagi ziddiyatlardir. Noantagonistik ziddiyatlar jamiyatdagi
manfaatlari bir-biriga mos keladigan yoki manfaatlarini o’zaro kelishtirish mumkin
bo’lgan ijtimoiy guruhlar va tabaqalar o’rtasidagi ziddiyatlardir. Antagonistik
159
ziddiyatlar konfliktlarga olib kelishi ham mumkin. Bunday holda, ular bir tomonning
mag’lubiyati va ikkinchi tomonning g’alabasi bilan hal qilinadi. Umuman, hamma
ziddiyatlarni o’z vaqtida hal qilib borish zarur, aks holda ularning keskinlashib
borishi kutilmagan oqibatlarni keltirib chiqaradi.
Jamiyat hayotidagi ziddiyatlar xilma-xil shakl va usullar bilan bartaraf etilishi
mumkin: ulardan ba’zilari eskining yemirilib borishi va yangining qaror topib borishi
asosida hal qilinib borilsa, boshqalari ayni shu ziddiyatlarni tashkil qilgan qarama-
qarshi tomonlarni o’zaro kelishtirish, murosa-yu madoraga keltirish, bir-birlari bilan
o’zaro siyosiy muzokaralar olib borish, bitimlar tuzish, hamjihatlik va hamkorlikka
erishish yo’llari bilan bartaraf etilishi va shu asosda taraqqiyotni ta’minlashi mumkin.
Hozirgi davrda
Do'stlaringiz bilan baham: |
