O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Nisbatdosh tushunchalar
esa zaruriy ravishda bir-birining mavjud bо‘lishini 
taqozo qiladigan predmetlarni aks ettiradi. Masalan, «о‘qituvchi» va «о‘quvchi», 
«ijobiy qahramon» va «salbiy qahramon», «sabab» va «oqibat» tushunchalari 
nisbatdosh tushunchalar qatoriga kiradi. 
Ba’zi hollarda ijobiy va salbiy tushunchalar ham farq qilinadi. 
Ijobiy 
tushunchalarning
mazmunida predmet unga xos belgilar orqali fikr qilinsa, salbiy 
tushunchalarning mazmunida predmet unga xos bо‘lmagan belgilar orqali fikr 
qilinadi. Masalan, «savodli kishi», «vijdonli kishi» – ijobiy tushunchalar, «savodsiz 
kishi», «vijdonsiz kishi» esa salbiy tushunchalardir. 
Biz yuqorida tushunchalarning bir qancha turlari bilan tanishib chiqdik. U yoki 
bu tushunchaning qaysi turlarga mansub ekanligini aniqlash unga mantiqiy tavsif 
berish demakdir. Masalan, «talaba» – umumiy, ayiruvchi, chegaralangan, aniq, 
nisbatsiz, ijobiy tushuncha; «A. Navoiy nomli О‘zbekiston davlat kutubxonasi» – 
yakka, tо‘plovchi, chegaralangan, konkret, nisbatsiz, ijobiy tushunchadir. 
Tushuncha turlari 
Mantiq fanida tushunchalar mazmuni va hajmi bо‘yicha bir qancha turlarga 
bо‘linadilar. Xususan, hajmiga kо‘ra yakka va umumiy tushunchalar farq qilinadi. 
Yakka tushunchaning
hajmida bitta predmet fikr qilinadi. Masalan, «Mars 
planetasi», «О‘zMU asosiy kutubxonasi» yakka tushunchalardir. 
Umumiy 
tushunchalar
predmetlar 
guruhini 
aks 
ettiradi. 
«Planeta», «Kutubxona» 

---

264 
tushunchalari umumiy tushunchalar hisoblanadi. Umumiy tushunchalar aks ettiruvchi 
predmetlarning miqdori chegaralangan va chegaralanmagan bо‘lishi mumkin. 
Masalan, «kimyoviy element» tushunchasida fikr qilinayotgan predmetlar soni 
chegaralangan. «Yulduz» tushunchasi hajmini tashkil qiluvchi predmetlar soni esa 
cheksiz.
Fikr yuritish jarayonida ayiruvchi va tо‘plovchi tushunchalarni farq qilish ham 
muhim ahamiyatga ega.