O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

 
 
 
 
 

---

274 
Xulosa chiqarish 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Deduktiv xulosa chiqarish 
Deduktiv xulosa chiqarishning muhim xususiyati unda umumiy bilimdan juz’iy 
bilimga о‘tishning mantiqan zaruriy xususiyatga egaligidir. Uning turlaridan biri 
bevosita xulosa chiqarishdir. 
Faqat birgina mulohazaga asoslangan holda yangi bilimlarning hosil qilinishi 
bevosita xulosa chiqarish, deb ataladi. Bevosita xulosa chiqarish simvolik mantiqda 
quyidagicha ifodalanadi: XYSP, bunda X va Y oddiy qat’iy mulohazalarni (A, E, I, 
O), S va P lar esa mulohazalarning subyekti va predikatini ifodalaydi. XSP– xulosa 
asosi yoki antesedent, YSP – xulosa yoki konsekvent, deb ataladi. Bevosita xulosa 
chiqarish jarayonida mulohazalarning shaklini о‘zgartirish orqali yangi bilim hosil 
qilinadi. Bunda asos mulohazaning tarkibi, ya’ni subyekt va predikat 
munosabatlarining miqdor va sifat tavsiflari muhim ahamiyatga ega bо‘ladi. Bevosita 
xulosa chiqarishning quyidagi mantiqiy usullari mavjud: 
Zaruriy 
Bevosita xulosa 
chiqarish 
Chinlik 
darajasiga 
ko’ra 
Ehtimoliy
Bilvosita xulosa 
chiqarish 
Deduktiv xulosa 
chiqarish 
Induktiv xulosa 
chiqarish 
Analogiya 
Asoslarning soniga 
ko’ra 
Fikrning xarakat 
yo’nalishiga ko’ra 

---

275 
I. Aylantirish 
(lot.–obversio) shunday mantiqiy usulki, unda berilgan 
mulohazaning miqdorini saqlagan holda, sifatini о‘zgartirish bilan yangi mulohaza 
hosil qilinadi. Bu usul bilan xulosa chiqarilganda qо‘sh inkor sodir bо‘ladi, ya’ni 
avval asosning predikati, keyin bog‘lovchisi inkor etiladi. Buni quyidagi kо‘rinishda 
yozish mumkin: 
P
S
P
S


Inkor qilish jarayonida (-ma; -siz; -mas) kabi qо‘shimchalar yoki inkor 
qilinayotgan tushunchaga zid bо‘lgan tushunchalardan foydalaniladi. Oddiy qat’iy 
mulohazalarning hammasidan aylantirish usuli bilan xulosa chiqariladi. Xulosa asosi 
bо‘lgan mulohaza xulosada quyidagicha ifodalanadi: 
Xulosa asosi 
Xulosa 
1 
A 
Hamma S-P 
Y
E 
Hech bir S-Psiz emas 
2 
Y
E 
Hech bir S-P emas 
A 
Xamma S emas P dir 
3 
I 
Ba’zi S-P 
O 
Ba’zi S-P siz emas 
4 
O 
Ba’zi S-P emas 
I 
Ba’zi S emas P dir 
Aylantirish usuli bilan xulosa chiqarilganda “biror nimaning qо‘shinkori uning 
tasdig‘i bilan tengdir ” degan qoida amal qiladi. 
Masalan: 
1. A. Hamma ilmiy qonunlar obyektiv xarakterga ega.
 
YE. Hech bir ilmiy qonun subyektiv xarakterga ega emas.