O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

 
Tushunchalarni chegaralash va umumlashtirish
tushunchalar ustida olib 
boriladigan amallar hisoblanadi. Ular tushunchaning mazmuni va hajmi о‘rtasidagi 
teskari nisbat qonuniga muvofiq holda amalga oshiriladi. 
Tushunchani chegaralash
hajmi keng tushunchadan hajmi tor tushunchaga 
(“jins” tushunchasidan “tur” tushunchasiga) fikran о‘tishdan iborat. Masalan, 
«mexanik harakat» tushunchasidan «aylanma harakat» tushunchasiga о‘tsak, uning 
hajmini chegaralagan bо‘lamiz. Chegaralashda berilgan tushuncha – «mexanik 
harakat» jins tushuncha, deb qabul qilinib, uning mazmuniga tur tushuncha hosil 
qiluvchi belgilar qо‘shiladi. Natijada unga nisbatan tur hisoblangan yangi tushuncha 
– «aylanma harakat» tushunchasi hosil bо‘ladi. 
Chegaralash amalini davom ettirib, «Yerning о‘z о‘qi atrofida aylanishi» 
tushunchasiga о‘tish mumkin. Demak, chegaralash davomida hosil bо‘lgan har bir 
yangi tushuncha avvalgisiga nisbatan tur tushuncha bо‘ladi. Chegaralash amali yakka 
tushuncha hosil bо‘lguncha davom ettirilishi mumkin. Chunki yakka tushunchaga 
nisbatan tur bо‘lgan tushuncha yо‘q. 
Tushunchani chegaralash amalining tuzilmasi quyidagicha: 
A – harakat. 
B – mexanik harakat. 
C – aylanma harakat. 
D – yerning о‘z о‘qi atrofida aylanishi. 
Tushunchani umumlashtirish
hajmi tor tushunchadan hajmi keng tushunchaga 
(tur tushunchadan jins tushunchaga) fikran о‘tishdan iborat. Bunda berilgan 
tushuncha tur tushuncha deb qabul qilinib, uning mazmunidan tur hosil qiluvchi 
belgilar chiqarib tashlanadi. Natijada, mazmun jihatidan unga nisbatan torroq, lekin 
hajmiga kо‘ra kengroq bо‘lgan jins tushuncha hosil bо‘ladi. Masalan, «aylanma 
harakat» tushunchasi mazmunidan faqat ungagina xos bо‘lgan tur belgilarni chiqarib 
D 
С 
В 
А 

---

269 
tashlasak, «mexanik harakat» tushunchasini hosil qilamiz. Umumlashtirish amalining 
chegarasi eng umumiy tushuncha, ya’ni kategoriyadir. Chunki kategoriyalar uchun 
jins bо‘lgan tushuncha yо‘q. 
Tushunchani umumlashtirish amalining tuzilmasi quyidagicha: 
A – Yerning о‘z о‘qi atrofida aylanishi.
B – aylanma harakat. 
C – mexanik harakat. 
D – harakat. 
Tushunchani chegaralash va umumlashtirish amallari kundalik hayotimiz va 
ilmiy bilishda keng qо‘llanadi. Xususan, barcha kategoriyalar, ular yordamida 
ifodalanadigan nazariy qonunlar, g‘oyalar, nazariyalar mavjud empirik tushunchalar 
va empirik qonunlarni umumlashtirish natijasida hosil bо‘ladi. 
Umumlashtirish muhokama yuritish jarayonida induktiv xulosa chiqarish 
usulida yaqqol ifodalangan bо‘ladi. Tushunchalarni umumlashtirishsiz fanning 
fundamental tushunchalarini yaratib bо‘lmaydi; mavjud bilimlarni tizimga solish 
qiyin va umuman, fan taraqqiy eta olmaydi. 
Tushunchalarni chegaralash amali esa, yaratilgan umumiy bilimlarni (nazariy 
tushuncha, g‘oya, nazariya va shu kabilarni) talqin etishda ishlatiladi. Masalan, 
Nyuton mexanikasidagi «inersiya» tushunchasi Galiley nazariyasidagi «erkin 
tushish» tushunchasi yordamida tushuntirilishi mumkin.