O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti

Sunniylikka oid asosiy belgilar: 
Oltita eng katta hadislar to'plamining ishonchliligini tan olish (Buxoriy, Muslim, 
Termiziy, Abu Dovud, Nasoiy va Ibn Maji tomonidan tuzilgan); 
To'rtta huquq maktabining tan olinishi: Malikiy, Shofeit, Hanafiy va Hanbaliy 
mazhablari. Shuningdek bir qator akida maktablarini tan olish: Asaritik, Ashariylik 
va Maturidiylik. 
1.
Hanafiy mazhabining asoschisi Abu Hanifa va uning shogirdlari Muhammad 
ash-Shayboniy, Abu Yusuf va Zufar ibn al-Xuzayldir. Hanafiy mazhabi barcha 
huquq maktablari ichida eng keng tarqalgan. Xanafiylar Markaziy va Markaziy 
Osiyo, Janubiy Osiyo (Afg'oniston, Pokiston, Hindiston), Ozarbayjon, Turkiya, 
Suriya, Misr va boshqa mamlakatlarda yashaydilar. Rossiyada hanafitlar tatarlar, 
boshkirlar, nogaylar, qorachoylar, cherkeslar (Adige, kabardinlar, cherkeslar), 
abazinlar, Dog'istondagi ba'zi qumiklar va boshqa xalqlar. Xanafiylarning qonuniy 
ko'rsatmalar berish usuli quyidagi manbalarga asoslanadi: Qur'on, Sunnat, 
sahobalarning yakdil fikri, Payg'ambar sahobalarining shaxsiy fikri, Qur'on, 
Istixsan va mahalliy odatlarga o'xshash hukm. Abu Hanifaning deyarli barcha 
merosi shogirdlariga og'zaki ravishda berilib, ular o'z mazhabining asoslarini 
yozib, tizimlashtirganlar. Uning eng mashhur o'quvchilari (egasi) Abu Yusuf va 

---

101 
Muhammad ash-Shayboniy Abu Hanifa maktabini saqlash, tizimlashtirish va 
tarqatishda katta rol o'ynagan. Hanafiy mazhabida huquqiy qarorlarni qabul qilish 
usullaridan biri bu maktab ma'muriyatining hukmlarining aniq ierarxiyasi (Abu 
Hanifa, Abu Yusuf, ash-Shayboniy va boshqalar). Agar biron bir muammo uchun 
ikkalasini ham, istisnoni ham ishlatish mumkin. Hanafiy maktabini davlatning 
huquqiy asoslari bilan qiziqqan abbosiylar qo'llab-quvvatladilar. Abu Yusufni 
xalifa Horun ar-Rashid Bog'dodning oliy qozisi (qadi) qildi va o'zi bu mazhab 
vakillariga ustunlik berib, viloyatga qozilarni tayinladi va shu tariqa uning 
tarqalishiga hissa qo'shdi. Usmonli va Mug'al imperiyasida hanafiy mazhabi davlat 
maqomini oldi
. 
2.
Malikiylar mazhabining asoschisi Malik ibn Anas. Imom Malik qonuniy 
buyruq va hukm chiqarish uchun quyidagi manbalarga tayanadi: Qur'on, Sunna, 
"vositachilarning harakatlari", Payg'ambar sahobalarining fikrlari, taqqos (qiyos) 
bo'yicha hukm va "foyda uchun mustaqil hukm". Malikning shogirdlari uning 
faoliyatini davom ettirib, mazhabning shakllanishiga zamin yaratdilar. Malikitning 
huquqiy ma'nosi ko'plab mamlakatlarga tarqaldi. Madinaning o'zida va Hijazda 
bo'lgani kabi, bu mazhab mashhurlikka erishmadi, aksincha musulmon 
dunyosining g'arbiy qismida, Shimoliy Afrika va Musulmon Ispaniyada, 
shuningdek Quvayt va Bahraynda ko'plab izdoshlarini topdi. 
3.
Shofeiy mazhabining asoschisi Muhammad ash-Shafiqi. Bu mazhab 
Hanafiy va Malikiy mazhablarining kuchli ta'siri ostida rivojlangan va ularning 
xususiyatlarini idrok etgan. Huquqiy qaror (fatvo) qabul qilish uchun shofiy 
faylasuflari Qur'ondan, Muhammad payg'ambarning sunnatlaridan, obro'li 
huquqshunoslarning yakdil fikri, Muhammad payg'ambar sheriklarining fikri, 
shunga o'xshash hukmlar va ishsoblardan foydalanadilar. Hozir shofi‘iylar Misrda, 
Sharqiy Afrika va Indoneziyada ko‘proq tarqalgan.
4.
Hanbaliy mazhabining asoschisi Ahmad ibn Hanbaldir. Hanbalit 
mazhabi tarafdorlari soni bo'yicha eng kichik mazhabdir. Xanbalizmning 
dogmatik-huquqiy maktabi Saudiya Arabistoni va Qatarda rasmiy bo'lib, 
hanbalitlarning katta qismi BAA, Ummon Sultonligi va Fors ko'rfazi boshqa 

---

102 
davlatlarida yashaydi. Hanbalit jamoalari Iroq, Suriya, Misr, Falastin va 
Afg'onistonda uchraydi. Xanbalizm 9-asrda Abboslar xalifaligidagi keskin 
ijtimoiy-siyosiy inqiroz davrida, "Qur'onni yaratish" haqidagi mutazilitlarning 
tamoyilini tan olish hukmron xalifa al-Ma'munga sodiqlik sinovi bo'lgan paytda 
shakllandi. Ahmad ibn Hanbal bu tezisga qo'shilishdan bosh tortdi va shunday 
atalmish qurbon bo'ldi. mikhny. Hanbalizm tarqalish xavfini ko'rgan musulmon 
jamiyatining eng konservativ qismi to'g'risida fikr bildirdi. Ular barcha 
musulmonlarning 1,5 foizini tashkil qiladilar. 
Shialar (arabcha Shia - tarafdorlar guruhi demakdir) Ali va uning o‘g‘illari Hasan, 
Xusayn, ularning avlodlari -jami 12 ta imomni Muhammad payg‘ambarning 
birdan-bir qonuniy vorislari deb biladilar. Shialar «imomiyat inoyati Alloh» deb 
xalifalik hayotida barcha huquq va imtiyozlar imomiyatda bo‘lishi, hokimlik imom 
qo‘lida bo‘lishi, bosh imom xalifaning o‘zi bo‘lishini talab qiladilar. Musulmon 
jamoa mulki barcha musulmon manfaatiga xizmat qilishi lozim deb hisoblab, boy 
ham o‘ta qashshoqlar ham bo‘lmasligi zarur deydilar. Tug‘ilgan yili noma‘lum 
bo‘lgan imom Ja‘farning ikkinchi o‘g‘li Ismoilning g‘oyib bo‘lgan o‘g‘li imom 
Mahdini qaytib kelib er yuzida adolat o‘rnatadi deb ishonadilar. Shialar Alloh har 
bir musulmonning qalbida, dilida bo‘lganligi uchun hamma narsani ko‘rib turadi 
deb tasavvur qiladilar. Shialar Qur‘onni tan oladilar, ammo ―115 ikki yoritgich‖ 
degan surani undan ataylab tushirilib qoldirilgan deb da‘vo qiladilar. Bu surada Ali 
Muhammad Allohning nuri, lekin Ali Allohning valiysi deb ishonadilar. Hozir 
Shialar Iroq, Yaman, Eron, Livan, Ozarbayjonda, Tojikistonning tog‘li Badahshon 
avtonom viloyatida yashaydilar.
1979 yilda Eronda Shialar rahnamosi Humayniy butun musulmonlar olamida 
Shialar hukmronligini o‘rnatishga da‘vat qilgan edi. Hozir ham bu g‘oya 
tarafdorlari mavjud. 
Shialar ―Axbor‖ - Ali va uning avlodlari to‘g‘risidagi muqaddas rivoyatlar 
to‘plamiga Qur‘ondan keyingi manba sifatida qaraydilar. Shialar Iroqdagi Karbalo 
dashtini Qum shahri va Najof shahridagi Ali Hasan, Husayn, Fotima va 12 ta 
imomlar jasadi yotgan joylarni ziyorat qiladilar. 

---

103 
Shialar muharram oyida (1-10 mart) motam tutib ―Oh Husayn, voh Husayn‖ 
deb baland ovozda yig‘lab o‘z tanalariga urib, ko‘cha yurishlarini o‘tkazadilar. 
Ashurlik marosimi ham qiladilar. Horijiylar fuqarosi firqa tarafdorlari Ali bilan 
Abu Suf‘yonning o‘g‘li, Suriya hokimi Muvoia o‘rtasida Usmon vafotidan keyin 
xalifalik uchun boshlangan shiddatlik kurash vaqtida Alining Muoviya 
kelishishidan norizo bo‘lgan 12 ming askar Ali armiyasidan ajralib (arabcha 
―haraja‖, ―chiqish‖) chiqib ketgandan keyin paydo bo‘ldi. Horijiylar Muoviyaga 
ham Aliga ham qarshi kurashib Jazoir, Ummon, Zanjibar, Tunis, Liviyada o‘z 
mustaqil davlatlarini tuzganlar. Bu davlat Rustamiylar sulolasining hukmronligida 
edi. 
Horijiylar diniy jamoa davlat rahbarini saylab qo‘yilishi lozim deb 
hisoblaganlar. Saylanadigan shaxsning tarjimai holiga e‘tibor qilinmagan. Ularning 
fikricha, har bir diniy jamoa o‘ziga imom saylashi va uni o‘rnidan tushirishi 
mumkin. 
Ular jamiyat tepasida ruhoniylar turishini talab qilganlar, saylangan imom esa 
ularning jamoasidan davlat idorasidagi vakil bo‘lgan. Horijiylar dindan qaytgan 
bid‘atchilarni dushman deb bilganlar. «Dinning sofligini» saqlashga harakat 
qilganlar. O‘ta shafqatsiz tamoyillar sababli horijiylar VII asrning ikkinchi 
yarmidan boshlab bir qancha mustaqil sektalarga bo‘linib ketgan. Jumladan, 
Azrikiylar, Ibodiylar, Sufriylar sektalari o‘z imomlari nomlari bilan atalgan holda 
paydo bo‘lgan. 
Zeydilar firqasi VIII asr o‘rtalarida, 740 yilda Kufada ummaviy xalifa 
Xishonga qarshi xalq qo‘zg‘oloniga boshchilik qilgan Zeyd ibn Ali nomi bilan 
atalgan. Zeyd Alining evarasi Husayning nevarasi edi. Zeydilar 864 yili Eroninng 
shimolida o‘z davlatlarini tuzgan. Bu davlat 300 yilcha yashagan. 901-yilda esa 
ular yamanda davlat hokimiyatini qo‘lga olganlar. Zeydilar diniy e‘tiqodni amaliy 
harakat bilan qo‘shishni, erkin fikrlashni, taqdirga ishonishni, Qur‘onning azaldan 
mavjudligini, Allohning so‘zi ekanini tan oladilar. Ular ko‘pincha Shia 
marosimlariga amal qilishadi, o‘z turmush tarziga ko‘ra Sunniylarga yaqin 
turishadi. 

---

104 
Ismoiliylar sektasi. Bu sekta VIII asrning ikkinchi yarmida bog‘dod 
xalifaligida paydo bo‘lgan. Mazkur sekta Ja‘farning o‘g‘li Ismoil nomi bilan 
bog‘liq. Ismoiliylar diniy ta‘limotida ―dunyoviy aql‖ va ―dunyoviy ruh‖ga e‘tiqod 
qilish asosiy o‘rin egallaydi. Ular turli davrlarda turli xalqlarga payg‘ambarlarning 
yubori-lishi ―dunyoviy aql‖ning namoyon bo‘lishi deb hisoblashadi. Ular 7 ta 
payg‘ambarni: Odam Ato, Ibrohim, Nuh, Muso, Iso, Muhammad va Ismoilni tan 
olishadi. Ularning fikricha imomlar payg‘ambarlarning vorislaridir. 
Islomda yana ibodiylar, imomiylar, nusariylar, alilohiylar, ahmadiylar kabi o‘nlab sektalar 
mavjud.