O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti

Shariatni yaratish jarayonida fiqx kategoriyalari: 
1.
―Farz‖ deb nomlanadi va bunga bevosita Qur‘onda ko‘rsatilgan har qanday 
holda ham bajarilishi majbur bo‘lgan harakatlar kiradi. Farz deb belgilangan 
talablarni bajara olmaslik qattiq gunoh hisoblanadi. Masalan, har bir musulmon 
kalimai shahodat keltirishi, namoz o‘qishi, ro‘za tutishi, zakot to‘lashi, haj qilishi 
farz majburiyatlaridandir. 
2.
―Mandub‖ (tavsiya qilingan, lozim deb tayinlangan) oddiy tilda ―Sunnat‖. 
Bunga bajarish tavsiya etiladi-gan harakatlar kiradi, bajarish savob, lekin bajaril-
maganda gunoh hisoblanadi. Masalan, qurbonlik marosi-mi o‘tkazish, sadaqa 
ulashish, aziz joylarga borish. 
3.
―Muboh‖ deb atalib, bunga har bir shaxs ixtiyori bilan bajarsa ham 
bo‘laveradigan hatti-harakatlar kiradi, ular savob ham, gunoh ham hisoblanmaydi. 
Masalan, o‘lganlar ruhiga chiroq (sham) yoqish. Bibi seshanba, mushkulkushot 
o‘tkazish. 
4.
―Makruh‖ deb ataladigan kategoriyaga nolozim hisoblanadigan hatti-
harakatlar kiradi. Makruh ishni qilish nolozim hisoblanadi, lekin gunoh hisoblan-

---

97 
maydi. Masalan, xotinni taloq qilish, emizadigan bolasi bor ayollarni ro‘za 
tutmasligi kabi. 
5.
―Harom‖ yoki ―Mahzur‖ deb ataladigan kategoriya-ga shariatda qat‘iy 
ravishda ta‘qiqlangan hatti-harakatlar kiradi. Masalan, Islomdan chiqib boshqa 
dinni qabul qilish, birovning haqqini o‘zlashtirib yuborish, zino qilish, zakot 
to‘lamas-lik kabilar. Harom ishlarga yo‘l qo‘ygan shaxs gunohkor hisoblanib, unga 
jazo qo‘llanishi mumkin. 
Feodalizm davrida yangi kategoriya ishlab chiqilib ―Vojib‖ deb atalgan. 
―Vojib‖ xalifalar, podsholar, amirlar, sultonlar va boshqa hukmdorlarning farmon 
va bo‘yruqlarini bajarish majburligini va zarurligini anglatgan. ―Vojib‖ Alloh 
bo‘yruqlaridan keyin, ya‘ni Muham-mad ko‘rsatmalaridan avvalgi o‘ringa 
qo‘yilgan. Vojibni ―Amri vojib‖ deb ham aytiladi. Shohning aytgani Ollohning 
aytgani, degan ma‘noda ishlatilgan. Shariat islom rasmiy din hisoblanadigan 
davlatlarda hozir ham o‘z kuchiga ega. Masalan, Eron Islom respublikasida 1979 
yildan boshlab shariat rasmiy kuchga ega. Lekin islom davlatdan ajratilgan 
mustaqil O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida (31,61 moddalar) shariat 
qonunlari rasmiy kuchga ega emas, ammo shariatning ahloqiy talablari, ayrim 
holatlarda ijtimoiy-mulkiy, oila-nikoh talablari hamon an‘anaviy kuchga egadir. 
Ro‘za tutish - Qur‘onning vahiy qilinishi boshlangan Ramazon oyida 30 kun 
davomida bajariladi. Ro‘za tutish erta saharlik boshlanib to kechki iftor-likkacha 
davom etib, shu vaqt mobaynida ovqat etmaslik, suv ichmaslik, nos, papiros, nasha 
kabilarni chekmaslik, cho‘mil-maslik shart. Ro‘za oyida iftorlik ziyofatlari 
xonadonlarda o‘tkaziladi, unda faqat ro‘za tutganlar qatnashmog‘i kerak. 
Ro‘za kunlari jamoat bo‘lib qo‘shimcha tavoruh namozi ham o‘qiladi. 30 kun 
ro‘za tutish tugagach, ro‘za hayiti o‘tkaziladi. Bu hayit umumxalq bayrami bo‘lib, 
unda arafalik qilinadi, hayit namozi o‘qiladi, vafot etgan avlodlar qabrlari ziyorat 
qilinadi, «yangi hayit» marosimi o‘tkaziladi va h.k. Ro‘za Allohga iymon-e‘tiqod 
kuchaygan, Qur‘on tilovatlari ko‘pay-gan tabarruk kunlar hisoblanadi. 

---

98 
Mustaqil O‘zbekistonda ro‘za hayiti kuni bayram sifatida nishonlanib, dam 
olish joriy etildi. Prezidentimiz bu kuni dindorlarni muborak ro‘za hayiti bilan 
qizg‘in tabriklaydi. 
Ro‘za o‘g‘il bolalarga 12 yoshdan, qizlar uchun esa 9 yoshidan tutish 
buyurilgan. Ro‘za jismoniy tarbiya va sog‘lomlashtirishga yordam berishi 
mumkin; 
1.
Zakot - islom farzlaridan biri. U diniy ahamiyatga ega bo‘libgina 
qolmay, balki muhim ijtimoiy ahamiyatga ham egadir. 
Zakot - bu musulmonlarning boyliklardan faqiru miskinlarga berilishi shart 
bo‘lgan Allohning haqqi. Islom ta‘limotiga binoan sadaqa, ya‘ni xayru-ehson ikki 
xil bo‘ladi: ixtiyoriy va majburiy. Zakot berilishi shart bo‘lgan majburiy sadaqa 
hisoblanadi. Zakot sadaqagina bo‘lib qolmasdan, balki u ibodatdir. Har bir 
musulmon ibodat qilmasligi mumkin bo‘lmaganidek molu dunyosi ma‘lum 
miqdorga etgach Islom ahlining zakot bermaslikka hech bir haqqi yo‘q. Zakotni 
inkor qilgan shaxs islom dinidan chiqqan bo‘ladi, ammo uni farz ekanini e‘tirof 
etsayu, lekin amalda bajarmagan bo‘lsa gunohkor bo‘ladi. 
Zakotni balog‘at yoshiga etgan (18 yoshga to‘lgan), hur va ozod kishilar, aqli 
hushi joyida, mol-dunyosi, ya‘ni jamg‘armasi nisob miqdoriga etgan va u shaxsiy 
mulk bo‘lsa, 12 oy ichida biron marta ham kamayib qolmasa, egasining kundalik 
ehtiyojlaridan ortiq bo‘lsa, ana shunday shaxs zakot to‘laydi. Nisob - zakot 
berilishi shart bo‘lgan mollarning o‘lchov miqdori bo‘lib, u mollarning turiga 
qarab turlicha bo‘ladi.