O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti

Birinchidan,
avval biror millatning davlati olib borgan bosqinchilik 
(ko‘pincha bu urushlar din yo‘lidagi muqaddas jihod urushi deb hisoblangan) 
urushlarida bosib olingan xalqlarga majburan o‘sha dinni qabul qildirish orqali 
jahonga tarqalgan. 
Ikkinchidan, 
jahon dinlari ayrim xalqlar messionerlar tashviqoti, shu 
dinning o‘sha xalqlarga ma‘qul bo‘lganligi oqibatida ixtiyoriy ravishda qabul 
qilganligi uchun shakllan-gan. Rossiya xalqlari 988-yilda Vizantiya davlatidan 
xris-tianlikni ixtiyoriy ravishda qabul qilgan. Boshqirdlar ham islomni ixtiyoriy 
qabul qilganlar. Hozirgi davrda Yaponiyada islom dini ixtiyoriy tarqalmoqda. 
Jahon dinlarining har biri o‘z hududlarida madaniyatga ijobiy, ayrim san‘at 
turlariga esa salbiy ( masalan, fanga, islom esa haykaltoroshlik, jonli narsalarning 
rasmini olishga qarshi kurashdi) ta‘sir qildi. Umuman dinning ma‘naviy va moddiy 
madaniyatning ajralmas qismi bo‘lib qolishi jahon dinlari davrida yaqqol sezildi. 
Jahon dinlari xalqlarni bir-biriga yaqinlashtirdi, savdo ishlarini kuchaytirdi 
(masalan Buyuk ipak yo‘li), nisbatan tinchlik o‘rnatdi, o‘zaro urushlarni 
kamaytirdi, ko‘pgina xalqlarni birlashtirdi. Bu jahon dinlaridagi ijobiy 
xususiyatlardir. 
Buddaviylik - eng qadimgi dinlardan biri. U eramizdan oldingi VI asrda( 
ruhoniylar hisobida 544 yil - dinning afsonaviy asoschisi vafot etgan yil) shimoliy 
Hindistonda rivojlangan quldorlik jamiyati yuzaga kelib, yirik davlatlar tashkil 
topayotgan sharoitda vujudga keldi. 
Buddaviylikka hozirgi davrda 450 mln (ba‘zi manbalarda 1mlr 400 mlndan, 
ayrimlarida esa 700 mlndan ortiq) kishi e‘tiqod qiladi. Hozirgi vaqtda Buddizm 
Janubiy, Janubi-Sharqiy, O'rta Osiyo va Uzoq Sharq mamlakatlarida tarqalgan va 
yuz millionlab izdoshlariga ega. Buddizm Butan davlati dinidir, Kambodja, Laos, 
Myanma va Tailand Shri-Lankada buddizm davlat dini sifatida tan olinmagan, 

---

47 
ammo 
konstitutsiya 
buddizmga 
"ustuvor 
maqom" 
beradi
4
.
Gautama haqida aniq ma‘lumotlar yo‘q. Rivoyatlarga ko‘ra, u hind qabilasi 
hukmronlaridan birining o‘g‘li bo‘lgan va zurriyodsiz malika Mayya g‘oyibdan 
homilador bo‘lib, uni 45 yoshida tuqqan. Gautama tug‘ilishida mo‘‘jiza ro‘y 
bergan. Tabi-iy hodisalar - er qimirlashi, chaqmoq chaqishi, momaqaldiroq 
guldirashidan tashqari, chaqaloq tug‘ilgan zahoti etti qadam qo‘ygan va gapira 
boshlagan. 
Qadimiy Hindistonda buddaviylik shakllangunga qadar murakkab sinfiy 
munosabatlar mavjud edi. Kishilar oliy, o‘rta va quyi tabaqalarga ajratilib, oliyga - 
braxmanlar, harbiylar, o‘rta tabaqalarga - hunarmandlar, savdogarlar, dehqonlar, 
eng quyi tabaqaga esa qora xalq, xizmatkorlar kiritilardi. Quyi tabaqa kishilarining 
hayoti nihoyatda og‘ir edi. Ular ijtimoiy tenglik u yoqda tursin, diniy tenglikka 
ham erishish huquqiga ega emas edilar. Bu xol katta noro-zilikka sabab bo‘ldi. 
Bundan tashqari, jamiyatni kastalarga, oliy va past toifalarga ajratish mavjud 
bo‘lib, braxmanizm dini kastachilikning himoyachisi va g‘oyaviy quroli edi. 
Buddaviylik diniy ta‘limotining asosiy manbai tripitaka (lug‘aviy ma‘nosi 
―uch savat‖ donolik) deb nom olgan diniy yozuvlarda aks etgan. Diniy ta‘limotda 
Budda uchta savatda ta‘limot qoldirgan, deb tasavvur etiladi. Birinchi savat -
Vinaya-Pitaka deyiladi va u budda rohiblik jamoasini tashkil etish tartib-qoidalari, 
pand-nasihatlar, ahloq normalari bayonidir; ikkinchi savat - Sutta-Pitaka deyilib, 
unda duolar, dostonlar, afsonalar bayon etilgan; uchinchi savat - Atxidamme-
4
 https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%83%D0%B4%D0%B4%D0%B8%D0%B7%D0%BC 

---

48 
Pitaka bo‘lib, diniy falsafiy-ahloqiy g‘oyalar bayonidan iborat. Buddaviylik, 
hamma narsaning asosida bilib bo‘lmaydigan ruh yotadi, deydi. Dunyo real 
mavjud emas, u faqat kishilarning xayolida, bilib bo‘lmaydigan ruhning namo-yon 
bo‘lishida, deb ta‘lim beradi. Buddaviylikdagi Nirvana ta‘limoti ―muqaddas 
haqiqat‖ deb ataladi. Unga ko‘ra: 1) hayot va turmush azob-uqubatlarining sababi - 
kishilarning istaklari va nafslarida; 2) azob-uqubatdan qutulish uchun kishilar 
o‘zlarining istak va nafslarini tiyishlari, Budda kashf etgan aqidalarga amal 
qilishlari zarur. Buddaviylik azob-uqubat tushunchasini mutlaqlashtiradi, 
borliqning barcha ko‘rinishlarini, uning mohiyatini, har qanday hayot tarzini azob-
uqubat deb hisoblaydi. Shuning uchun ham buddaviylik Nirvanani borliqning 
intihosi, deb ham tushunadi. 
Buddaviylik ta‘limotiga ko‘ra, jonli mavjudotlarning o‘lishi uni tashkil etgan 
dharma (element, zarracha)larning ajralib ketish jarayonidir. Bu dharmalarning 
yangidan birikishi ilgari qilingan «savob va gunoh»lar bilan bog‘liq deyilgan. 
Dharma Nirvana darajasiga etgandagina qayta tug‘ilishlarga barham berilib, azob-
uqubatdan butunlay xalos bo‘ladi. 
3) Buddaviylik ta‘limotiga ko‘ra azob-uqubatlardan xalos bo‘lishning eng 
maqbul yo‘li rohiblik (zohidlik) jamiyatiga (sangxa) o‘tish hisoblanadi. Odam joni-
ruhi gunohdan tozalangach, mutlaq sokinlik olami bo‘lgan Nirvanaga dohil 
bo‘ladi. 
4) Rohiblik boshqa dinlarga qaraganda buddaviylikda avvalroq vujudga 
kelgan bo‘lib, hozirgi kunda buddaviylik mazhablaridan bo‘lmish Xinayana 
tarqalgan mamlakatlar xalqlarining ijtimoiy hayotida muhim rol o‘ynamoqda. 
Rohiblar buddaviylikka e‘tiqod qiluvchilar orasida juda katta obro‘ va 
hurmatga sazovor bo‘lib, ularga itoat etish va aytganini bajarish zarur, deb 
hisoblanadi. Buddizmda bir nechta mazhablar paydo bo‘ldi. Bulardan eng yirigi I 
asrda ajralgan Hinoyana (Kichik arava - tor yo‘l ma‘nosida) Shri-Lanka, Birma 
kabi mamlakatlarda keng tarkalgan. Mahayana (Katta arava - keng yo‘l ma‘nosida) 
Tibet, Yaponiya, Mo‘g‘uliston hamda Oltoy va Uzoq Sharqda yashovchi ba‘zi 
xalqlar o‘rtasida keng tarqalgan. Buddaviylik Tibet va Mo‘g‘ulistonda ham 

---

49 
tarqalgan bo‘lib, u lamaizm degan nom bilan yuritiladi. Buddaviylikning bu 
mazhabi mahalliy xalqlar o‘rtasida qadimdan mavjud bo‘lgan diniy tasavvur va 
urf-odatlarni o‘zlashtirgan. Lamaizmda buddaviylikka xos tasavvurlar bilan bir 
qatorda, Buddaviylikning yana qaytib kelishi va er yuzida adolatli hokimiyat 
o‘rnatishi to‘g‘risidagi bashoratga keng o‘rin berilgan. Lamaizmni ko‘chmanchi 
xalq hayotiga moslashlashtirishga urinish mavjud. Undagi ibodat qilish tartibi ham 
ancha soddalashtirilgan. 
Buddaviylik ta‘limotida olam uch bosqichli deb ta‘riflanadi.