O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-pedagogika instituti

Integral baholash usuli
- ma’lum integralni rostlanadigan parametrdan chetga 
chiqishida hisoblashga asoslanib, differensial tenglamalarni yechishni talab qilmaydi. 
Rostlash sifatini chiziqli kvadratik va tuzatilgan kvadratik baholash usullari mavjud. 
Bu baholashlar rostlash jarayonining bir yo‘la ikki tomonini: so‘nish tezligi va o‘tish 
jarayonidagi rostlanuvchi parametrning chetga chiqish kattaligini ta’riflaydi. 
Chiziqli integral baholash I
1
.
O‘tish jarayonining sifati rostlanuvchi 
parametrning berilgan qiymatdan chetga chiqishi va rostlash vaqti orqali aniqlanadi. 
O‘tish jarayonining egri chizig‘i ostidagi yuza bu ikki faktorni o‘z ichiga olib, shu 
yuza qanchalik kichik bo‘lsa, qolgan shartlardagi rostlash jarayonining sifati shuncha 
yaxshi bo‘ladi. Rostlashning vazifasi tizimdagi o‘tish tavsifi sifatining 
1
I
chiziqli 
integral baholashning eng kichik qiymatini ta’minlashdan iborat: 
dt
I





1
 
Chiziqli integral baholashning mezonning kamchiligi uning nodavriy 
jarayonlarga yaqin bo‘lgan jarayonlarni ta’minlovchi tizimlar uchun ishlatilishidir. 
Tebranishli o‘tish jarayonlarining sifatini baholash uchun bu mezondan foydalanib 
bo‘lmaydi, chunki o‘tish jarayonining musbat yarim to‘lqinlari manfiy yarim 
to‘lqinlar bilan almashib turadi; bu yarim to‘lqin-lar yuzasining ishorasi ham ketma-
ket qarama-qarshi ishoralar bilan almashinib turadi.
Kvadratik integral baholash 
2
I
. Nodavriy va tebranishli o‘tish jarayonlari uchun 
rostlash jarayonining sifatini kvadratik integral baholash
2
I
usulini qo‘llash 
maqsadga muvofiqdir: 
dt
I



0
2
2

Bunday baholash 
)
(
2
t

egri chiziq va abssissalar o‘qi bilan cheklangan yuzani 
hosil qiladi. 

tengsizlikning ishorasi o‘zgarganda rostlanuvchi kattalikning berilgan 
qiymatining chizig‘ini ikki tomonida joylashgan yuzalarining mutloq qiymatini 
jamlashga halaqit bermaydi. Alohida yuzalarning qiymatini hisoblashda ordinataning 
o‘rniga uning kvadratik qiymati hisobga olinadi. 
Kirish signali rostlanuvchi ob’yektdan o‘tish vaqtida deformasiya va kechikishga 
duch keladi. Chiqish kattaligi kirish signaliga nisbatan amplituda bo‘yicha kamayib, 
faza bo‘yicha kechikadi. Bu hodisalarni bartaraf qilish maqsadida rostlanuvchi 
ob’yekt avtomat rostlagich bilan ta’minlanadi. Rostlagich sozlanishining o‘zgarmas 
parametrlarida boshqaruvchi yoki rostlovchi ta’sir va rostlanuvchi kattalik o‘rtasidagi 
bog‘lanish 
rostlash qonuni
deyiladi. Avtomat rostlagichlar diskret-impulsli yoki 
uzluksiz harakatli bo‘ladi. 
Diskret harakatli avtomat rostlagichlarning chiqish kattaligi amplitudasi, 
chastotasi va davomliligi rostlagich kirishiga keladigan va rostlanuvchi kattalikning 
ayni qiymatiga bog‘liq bo‘lgan ketma-ket impulslardan iborat. 

---

44 
Uzluksiz harakatli avtomat rostlagichlarning kirish va chiqish kattaliklari o‘rtasida bir 
ma’noli funksional bog‘lanish mavjud. 
Odatda, uzluksiz harakatli qurilmalar alohida tipaviy texnologik jarayonlarni rostlash 
uchun qo‘llaniladi. Diskret harakatli rostlagichlar esa tipaviy jarayonlar to‘plamini 
boshqarish uchun ishlatiladi. Tipaviy sanoat rostlagichlarida amalga oshiriladigan 
rostlash qonunlari va ularning xusu-siyatlarini ko‘rib chiqamiz.