O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan

AVTOMOBIL TRANSPORTINING EKSPLUATATSION KO’RSATKICHLARI.


Tortish dinamikasi. Tormozlash xususiyatlari. Turg’unlik. Boshqariluvchanlik. O’tuvchanlik. Haydovchining ish joyi.
Avtomobil transportining ekspluatatsion ko’rsatkichlari Avtomobilning konstruktiv xavfsizligi to’g’risida tushuncha
Avtomobilning konstruktiv xavfsizligi deganda, uni ishlatish jarayonida atrof muhitga, harakat qatnashchilariga zarar yetkazmaslik va yo’ltransport hodisalarining oqibatlarini, og’irligini yumshatishga aytiladi.

Bu xususiyat juda murakkab bo’lib, avtomobildan foydalanishni boshqa xususiyatlari bilan bog’liq. Konstruktiv xavfsizlik aktiv, passiv, avariyadan keyingi va ekologik xavfsizliklarga bo’linadi.
Aktiv havfsizlik deb, transport vositasidagi yo’ltransport hodisasining (YTX) vujudga kelish ehtimolini kamaytirish xususiyatiga aytiladi. Bu xususiyatlarga tortish—tezlik, tormozlash xususiyatlari, turg’unlik, boshqariluvchanlik, buriluvchanlik, informativlik, tovush va yoruglik signalizatsiyasi, manevrchanlik va boshqalar kiradi.
Tortish—tezlik xususiyatlari deb, turli ekspluatatsiya sharoitlarida transport vositasining tezlanish intensivligini va tezlik diapazonini o’zgarishini ta’minlanishiga aytiladi. Avtotransport vositalarini tortish—tezlik xususiyatlari quyidagi ko’rsatkichlar bilan baholanadi:
—qattiq. qoplamali tekis gorizontal to’g’ri yo’l qismidagi maksimal tezligi;
—berilgan tezlikka erishish vaqti;
—to’xtashgacha o’z inertsiyasi bilan yurgan yo’li;
—turli uzatmalardagi tezlanish harakteristikasi;
—bo’ylama profilli o’zgaruvchan yo’llarda tezlik harakteristikasi;
—transport vositasining eng pastki uzatmada doimiy tezlik bilan harakatlanadigan balandlikning eng katta miqdori.
Tortish—tezlik xususiyatlari dvigatel va tranmissiya harakteristikasi, massasi (og’irlik markazining joylashuvi), aerodinamik harakteristikasining g’ildiraklar o’lchami avtomobilning g’ildirashga qarshiligi bilan o’lchanadi.
Tormozlash xususiyatlari kerakli intensivlikdagi sekinlashishni amalga oshirish va transport vositasini nishablikda to’xtatib turish bilan aniqlanadi.
Halqaro amaldagi me’yoriy xujjatlarga asosan, transport vositasi quyidagi tormoz tizimlari bilan jihozlanishi kerak.
Ishchi barcha sharoitlarda foydalanish uchun tezlikni pasaytirishga mo’ljallangan;
Ehtiyot ishchi tormoz tizimi ishdan chiqqanda, uning vazifasini bajarish uchun mo’ljallangan;
To’xtab turish transport vositasini qo’zgalmas holatda to’tish uchun mo’ljallangan;
Qo’shimcha nishablikda transport vositasi tezligini doimiy tutib turish uchun mo’ljallangan.
Avtomobilni tormozlash xususiyatlari sekinlashuv, tormozlash jarayonida sarflanadigan vaqt, tormoz yo’li bilan baholanadi.
Avtomobilning turg’unligi bu surilish va ag’darilishga qarshilik ko’rsata olish xususiyati.
Avtomobilning boshqariluvchanligi bu haydovchi bergan harakat yo’nalishini saqlash yoki o’zgartirishda eng kam jismoniy va ruxiy energiya sarflash xususiyatidir.
Stabilizatsiya deb, boshqariladigan g’ildiraklarga tashqi kuch ta’siri tugaganda, to’g’ri chiziqli harakat yo’nalishiga mos keladigan neytral holatini saqlash yoki tiklash xususiyatiga aytiladi.
Informativlik -bu boshqariladigan transport vositasida harakatlanish jarayonining harakat qatnashchilari va transport vositalari haqidagi axborot bilan ta’minlash xususiyatidir.
Tovushli ishora transport vositasi haydovchisini kerakli tovushli axborot bilan ta’minlash xususiyati.
Yorug’lik ishorasi transport vositasini boshqa transport vositalariga nisbatan, yo’ldagi holatini belgilaydigan axborotni beruvchi qurilmasi bo’lib, ko’rinuvchanlik esa, ish o’rnida haydovchiga yo’ltransport vaziyatini geometrik ko’rinishlarini ta’minlaydi. Ko’rinuvchanlik oynalar o’lchami, kuzov tirgaklari kengligi va joylashuvi, haydovchini ularga nisbatan joylashuvi, oyna tozalagich o’lchamlari, oyna yuvgich konstruktsiyasi, isitish tizimi va oynaga havo yo’naltirgichni joylashganligi va orqani ko’rsatuvchi ko’zgu o’lchamlari bilan belgilanadi.
Manevrchanlik transport vositasini eng kichik maydonchada gorizontal tekislikda harakatlanish yo’nalishini o’zgartira olish qobiliyatidir.
Passiv xavfsizlik bu avtomobilning yo’ltransport hodisasi oqibatlari og’irligini yumshatishni ta’minlash xususiyati. Piyodalar, yo’lovchilar, haydovchi jarohatlanishining oldini oladigan yoki oqibatlarini yumshatadigan xavfsiz avtomobil konstruktsiyasini yaratish bilan passiv xavfsizlikka erishiladi.
Passiv xavfsizlik tashqi va ichkiga bo’linadi. Tashqi passiv xavfsizlik talablari insonlarga tan jaroxati yetkazishehtimolini oldini olishga qaratilgan. Bo’nga chiroqlar, ko’zgular, eshik dastalari kiradi. Ichki passiv xavfsizlikka esa, kabina ichida jarohat yetkazish mumkin bo’lgan detallarning bo’lmasligi talablari kiradi.
Ichki passiv xavfsizlikni ta’minlashga uncha qimmat turmaydigan va oddiy hisoblangan xavfsizlik tasmalaridan foydalaniladi. Ular ko’p hollarda haydovchi va yo’lovchilar hayotini YTH sodir etilganda asrab qoladi.
SHuningdek, bolalarning maxsus o’rindiklari, peshoynalarning yangi konstruktsiyalaridan foydalanish, avtomobil asosini, eshik va yon tirgaklarni kuchaytirish, salon ashyolarining elastiklik va zichligini oshirish samarali tadbirlar hisoblanadi.
Avariyadan keyingi xavfsizlik -YTH da odamlarni tezlik bilan transport vositasidan chiqarib olish va xavfsiz joyga ko’chirish hamda ularga birinchi tez tibbiy yordam ko’rsatishni ta’minlanishi bilan belgilanadi. Avtomobil konstruktsiyasida eshik qulflarining blokirovka qilinishi, evakuatsiya qilish qurilmasi, o’t o’chirish, yonilg’i bakiga avtomatik ravishda yonishni susaytiradigan moddani purkash, elektr simlarini mahkamlanishi, ularni korroziyaga chidamliligi, salonni qoplash ashyolari va zararli gazlar ajralmasligini ta’minlash kerak.
Ekologik xavfsizlik -transport vositasining atrofmuhitga va odamlar sog’ligiga minimal zarar yetkazish xususiyatidir. Avtomobil atmosferaga zararli modda chiqaradigan manbalarning asosiylaridan biridir. U 15 ming km yo’l yurganda o’zidan 3250 kg karbonat angidrid gazi, 500 kg karbon oksidi gazi, 100 kg zararli uglevodorodlar va 30 kg ga yaqin azot oksidi ajratib chiqaradi.
Avtomobillar ishlab chikaradigan gazlar tarkibidagi zararli moddalar tegishli davlat standartlari bilan cheklab qo’yilgan.
Ekologik xavfsizlik avtomobilni tashqi shovqini bilan harakterlanadi, u davlat standartiga asosan 80—85 dB dan oshmasligi kerak. SHovqinni pasaytirish
maqsadida ishlatilgan gazlarni chiqarish tizimida qo’shimcha ovoz so’ndirgich qo’llaniladi, tovushli ishoralarni aholi yashash joylarida qo’llash taqiqlangan.
Ekologik xavfsizlik transport vositasining konstruktsiyasiga va qo’llaniladigan yonilg’i turiga bog’liq
Ekologik muammo avtomobillashtirish va undan kelib chiqadigan zararli oqibatlar bilan bog’liq. Bular orasida eng ko’p sezilarlisi atrofmuhitni dvigatelda ishlatilgan gazlar bilan ifloslantirishdan iborat.
Havo tarkibining sifati, zararli moddalar aralashmasining yo’l qo’yiladigan me’yori bilan belgilanadi. Yo’l qo’yiladigan me’yor esa, tibbiy biologik va ijtimoiy iqtisodiy me’yorlar asosida inson salomatligini saqlash nuktai nazaridan amalga oshiriladi.
Zararli moddalarning yo’l qo’yiladigan me’yori insonni bu muhitda faoliyat ko’rsata olishini hisobga olgan holda belgilanadi.
Avtomobil dvigatellarining ishlab chiqargan gazlar tarkibi quyidagi jadvalda keltirilgan.

Tarkibi	CHiqindi gazlar %		Izoh
		Dizelь
Azot (N2)	74... 77	76...78	Zararsiz
Kislorod (02)	0.3...0.8	2...18	Zararsiz
Suv bug’i (N20)	3....5.5	0.5...4	Zararsiz
Uglerod ikki oksidi (S02)	5...12	2....10	Zararsiz
Uglerod oksidi	0.5....12	0.01...0.5	Zararli
Azot oksidi (N02)	0.0...0.8	0.0002....0.5	Zararli
Uglevodorodlar (SN)	0.2...3.0	0.009....0.5	Zararli
Alьdegidlar	0.01...0.2	0.001....0.009	Zararli
Qurum (S)	0.0...0.04	0.001....1.1	Zararli
Benzapiren (S2N2)	10...20 gacha	10...15 gacha	Kontserogen

Karbyuratorli dvigatellarning chiqindi gazlarida jadvalda ko’rsatilganlardan tashqari qo’rgoshin ham bo’ladi. Ishlatiladigan benzin tarkibida 0.24—0.5 g/kilogramm tetra etil qurgoshin (tetra etil svinets) bo’ladi. SHuning uchun oktan soni bir xil bo’lganda etillanmagan benzinlarni ko’prok. qo’llash rivojlanmoqda.
Havoni benzin bug’lari, karterdan chiqarilgan gazlar bilan ifloslanishini ham hisobga olish kerak.
Ishlatilgan gazlar atmosferada havo bilan kimyoviy reaktsiyaga kirishib, organizm uchun umumiy zaharli moddalarni keltirib chiqaradi.
Asosiy komponentlarning odamga ta’siri turli ko’rinishlarda bo’ladi.