O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti fiziologiya va valeologiya asoslari kafedrasi

Tayanch iboralar: Terrorizm, diniy ekstremizm, aholi muhofazasi.
Terrorizm tushunchasi va uni yuzaga keltiruvchi shart sharoitlar
«Terrorizm» tushunchasining o`zi lotin tilidan olingan bo`lib, «terror» - qo`rquv, dahshat demakdir. Dastlab terror siyosiy ta`sir metodi sifatida Ulug’ frantsuz inqilobi davrida radikallar tomonidan siyosiy raqiblarni qo`rqitish maqsadida qo`llanilgan. Boshqacha qilib aytganda, terrorizm – bu to`g’ridan to`g’ri kuch ishlatish metodi orqali siyosiy muammolarni echishning o`ziga hos usulidir.

Terror davlatning o`z raqiblariga nisbatan qarshi qo`llanilishi bilan birga, shuningdek mahfiy tashkilot va guruhlarning davlatga nisbatan qarshi qo`llanilishi mumkin. Birinchi holatda gap repressiv (jazo) davlat terrori haqida boryapti.

Keng ko`lamda u fashistik davlatlarda (XX asrning 30 – 40 yillarida Germaniyada, 20–40 yillarda Italiyada, 30 – 60 yillarda Ispa­niyada va h.), bir qator kommunistik diktaturalarida (20-yillarning «qizil terrori», 30 – 50-yillarda SSSRdagi Stalin repressiyalari, 40 – 60-yillarda Hitoydagi Maoist repressiyalari va h.), Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasining bir qator davlatlarida harbiy va diktatorlar tomonidan qo`llanilgan.Ikkinchi holatda gap haqiqiy ma`nodagi terrozizm haqida boryapti, qaysiki oppozitsion, davlatga qarshi, mahfiy, aniq bir maqsadga qaratilgan, boshqariladigan, mafkuraviy faoliyatni kuch ishlatish orqali o`zida namoyon qiladi. Terroristlarning qurbonlari tasodifiy yoki ataylab tanlangan shahslar bo`lishi mumkin.

Terroristik aktlar ma`lum bir guruhlarni qo`rqitish uchun yoki terroristlarning g’oyalarini propoganda va namoyish qilish uchun hizmat qiladi.Terrorizmning mohiyatini anglash uchun odatda 3 ta uning asosiy tomonlariga e`tibor qaratiladi: harbiy, jinoiy va siyosiy. Harbiy muammo sifatida terrorizm qurolli harakatlarningg alohida, spetsifik turi sifatida ko`riladi va «past (sust) intensivli qurolli to`qnashuv» tarzida belgilanadi. Jinoiy muammo sifatida terrorizm alohida havfli qattiq jinoyat turidir. Nihoyat, uchinchi pozitsiyada terrorizm siyosiy kurash sifatida ko`riladi, qaysiki ma`lum bir tuzumlarga yoki davlat hokimiyatining aniq, u yoki bu harakatlariga qarshi ijtimoiy-siyosiy norozilik asosida shakllanadi.

Terrorizm – mafkuraviy va boshqa maqsadlarga erishish uchun shahsning hayoti, sog’lig’iga havf tug’diruvchi, mol-mulk va boshqa moddiy ob`ektlarning yo`q qilinishi (shikastlantirilishi) havfini keltirib chiqaruvchi hamda davlatni, halqaro tashkilotni, jismoniy yoki yuridik shahsni biron-bir harakatlar sodir etishga yoki sodir etishdan tiyilishga majbur qilishga, halqaro munosabatlarni murakkablashtirishga, davlatning suverenitetini, hududiy yahlitligini buzishga, havfsizligiga putur etkazishga, qurolli mojarolar chiqarishni ko`zlab ig’vogarliklar qilishga, aholini qo`rqitishga, ijtimoiy-siyosiy vaziyatni beqarorlashtirishga qaratilgan, O`zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida javobgarlik nazarda tutilgan zo`rlik, zo`rlik ishlatish bilan qo`rqitish yoki boshqa jinoiy qilmishlar majmuasidir.

Ekstremizmning mazmun-mohiyati. «Ekstremistik» so`zi esa «akl bovar qilmas darajada», «haddan oshish» ma`nolarini bildiradi.Jamiyatda qabul qilingan qadriyatlar va me`yorlarga zid karashlarni ilgari surish, keskin qarashlar va choralarga moyillik ekstremizmning asosiy hususiyati hisoblanadi.

Turli ekstremistik guruhlarning o`zaro munosabatida doimiy kelishmovchilik va janjallar, voqelikning keskin o`zgarishi sharoitida ular bo`linib ketadigan guruhlar o`rtasidagi «revolyutsionerliqda» musobaqalashuv kuzatiladi. Ularga yopiq sektalarga hos mistik tildan, e`tiqodga da`vat qilish yoki undan «chetlashish», «shakkoklik» uchun jazolash kabi uslublardan foydalanish hosdir. Amerikalik sotsiolog K.Keniston «bunday guruhlarda odatiy shahsiy nizolar, liderlik uchun kurash, did va qarashlardagi farq sezilarli darajada o`sib, ba`zida, hatto, hayot-mamot masalasigacha etib boradi», — deb yozgan edi.

YAshirin «armiya»larning ichki tarkibi, odatda, «kommandos» (ital’yan terrorchilarida — «kolonnalar», «musulmon birodarlar»da - «jovalalar») deb ataladigan tezkor birliklardan tashkil topadi. Ular bir-birlarini faqat laqablari orqaligina biladigan uch yoki besh kishilik guruhlardan iborat piramida shaklida tuziladi. Ularning tashkiliy tuzilmasi barcha davlatlarda deyarli bir hil. «Jangovar guruh» tashkilot a`zolarining asosiy ehtiyojlarini qondirish, jangarilar tashqariga chiqmaydigan bevosita yopiq ijtimoiy muhitni yaratishdek ko`plab vazifani bajaradi. Bir so`z bilan aytganda, jangovar guruh terror hurujini uyushtirishdek asosiy vazifasidan tashqari uning tarkibidagi kishilar uchun ijtimoiy muhit vazifasini ham bajaradi.

Ekstremistik va terroristik tashkilotlarga yangi a`zolarning qo`shilishi, ko`pincha, dinga kiritish, qabul qilishdek shaklu shamoyil kasb etadi hamda bir qancha tanlov va sinov bosqichlarini o`z ichiga oladi. ekstremistik harakatlarning eng quyi tabaqasi ko`pincha siyosiy tusga ega bo`lmagan, mayda zo`rlik va jinoyatlar sodir etadigan unsurlar bilan bog’liqbo`ladi. Bunday zo`rlikning siyosiylashtirilishi terrorizm tomon qo`yilgan bi-rinchi qadam bo`ladi. O`z doirasiga yangi kimsalarni tortar ekan, terrorchilik guruhi yoki uning raqbariyati so`zsiz bo`ysunishni va «ish»ga mutaassibona sadoqatni talab qiladi. Keyinroq esa yollanuvchilar «hamma narsani biluvchi» va ularga yo`lboshchilik qiluvchi sarbonga duch keladilar.

Hozirgi davrda eng avvalo ahborot chegaralarining barham topishida o`zligini namoyon qilayotgan globallashuv sharoitida va bir paytlar halqaro munosabatlar mazmunini belgilagan ikki qarama-qarshi kuch — sotsializm va kapitalizm o`rtasidagi o`zaro kurashning barham topishi natijasida ekstremizm va terrorizm mamlakatlar, mintaqalar va umuman dunyo havfsizligiga asosiy tahdid sifatida birinchi o`ringa chikdi. Qo`poruvchilik faoliyatining turli ko`rinishlarini o`z ichiga olgan infrastrukturani shakllantirgan va rivojlantirgan mazkur ikki dunyoqarash o`rtasidagi kurash hozirda turli hil kuchlarni birlashtirgan ko`p qutbli dunyoning mazkur infrastrukturaga qarshi kurashidek shakl-shamoyil kasb etmokda.

Bu, birinchi navbatda, ekstremizm va terrorizmning anarhizm va fashizmning arhaik shakllari bilan qorishmasi hisoblangan va ommaning keng qatlamlari bilan bog’lovchi halqa sifatida islom shiorlaridan ustalik bilan foydalanadigan, aslida esa halqbilan hech qanday aloqasi yo`qligini mohirona yashira oladigan holat kasb etdi. O`z vaqtida, XX asrning 70-yillarida, terrorchilar halq bilan birgalikni ko`rsatish va uning nomidan harakat qilish uchun kommunizm shiorlari ostida faoliyat yuritishi va shu yo`l bilan mablag’ to`plashi qulayroq edi.

Ma`lum bir davlat hududida terrorizm tarqalishiga sabab bo`luvchi shart-sharoitlar quyidagilardan iborat:

1. Jamiyatda ijtimoiy va iqtisodiy tengsizlik

2. Milliy-diniy qarama-qarshiliklar

3. Ommaviy ishsizlik va qashshoqlik

4. Ommaviy-diniy faoliyatda huquqiy effektiv (unumli) boshqaruvning yo`qligi

5. Ayrim kishilarning ma`naviy past fazilatlari va ahloqsiz hayot tarzi

6. Tubanlikka tushgan kishilarga nisbatan huquqni himoya qilish organlari va aholining e`tiborsizligi, loqayd va beparvo munosabati

7. Halqaro miqqiyosda terrorizm va jinoyatchilikka qarshi kurashning etarli darajada emasligi

8. Ayrim kishilarning, guruhlarning, tashkilotlarning hattoki davlatlarning terrorizmni qo`llab-quvvatlashdan manfaatdorligi

Terrorchilik harakatlarining sub`ektlari sifatida quyidagilarni kursatish mumkin:

-YAkka terrorchilar

-Terrorchi guruhlar

-Terrorchi tashkilotlarning jangovor guruhlari

-Terrorchi tashkilotlar

-Etnik jamoalar

-Diniy tariqatlar

-Siyosiy-ekstremistik birlashmalar

-Halqaro terrorchilik tashkilotlari

- Ayrim davlatlar va davlatlarning mahsus hizmatlari

Hozirgi kunda terrorizmga qarshi kurashning asosiy printsiplari quyidagilardir:

-Qonuniylik

-SHahs huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarining ustuvorligi;

-Terrorizmning oldini olish choralari ustuvorligi

-Jazoning muqarrarligi

-Terrorizmga qarshi kurash oshkora va nooshkora usullarining uyg’unligi

-Jalb etiladigan kuchlar va vositalar tomonidan terrorchilikka qarshi o`tkaziladigan operatsiyaga rahbarlik qilishda yakkaboshchilik