O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti

5-jadval

Aholining jinsiy tarkibi



6-jadval

O’zbekiston Respublikasi aholisining jinsiy tarkibi (1926-2013 yy., foiz hisobida)

Yillar	Erkaklar	Ayollar
1926	53,0	47,0
1939	51,7	48,3
1979	49,0	51,0
1989	49,9	50,1
2009	50,0	50,0
2012	50,0	50,0

Ko’rsatkichlar	1990 yil	2000 yil	2014 yil
Fuqarolarning savodlilik darajasi (%da)	96,4	97,4	99,3
O’rtacha umr ko’rish darajasi (yosh)	67,2	70,8	74,0
Ayollarning o’rtacha umr ko’rish darajasi (yosh)	70,1	73.2	75.2
Erkaklarning o’rtacha umr ko’rish darajasi (yosh)	65.8	68.4	73.6
5-yoshgacha bolalar o’limi (1000 tadan)	47,9	28,5	15,8
Chaqaloqlar o’limi (1000 tadan)	34,6	18,9	11,6
Onalar o’limi (100000 tadan)	65,3	33,1	30,2
Tif (terlama) bilan kasallanish (100000 kichidan)	12,4	0,8	0,2
Virusli gepatit (sariq) bilan kasallanish (100000 kichidan)	856	235	136

O’zbekistonda ijtimoiy islohotlar natijalari

O’zbekiston aholisi ko’p millatliligi bilan ajralib turadi. Uning tarkibini 100 dan orti millat va elatlar vakillari tashkil etadi. Oktyabr to’ntarishiga qadar aholi ro’yxatlari o’tkazilmaganligi bois O’zbekiston aholisining u davrdagi milliy tarkibi xaqida aniq ma’lumotlar uchramaydi. Avvalo, aholining milliy tarkibini kuzatilganda uydagi holat ko’zga tashlanadi: yillar davomida O’zbekistonda yashagan barcha millatlar garchi son jiatdan ancha ko’paygan bo’lsalar-da, mahalliy tub millatlar aholi tarkibida salmoqli o’rinni egallaydilar.

So’nggi o’n yillar mobaynida tub mahalliy millatlar miqdori va salmoq ko’rsatkichlariga ko’ra yuqori o’sish sur’atlariga erishganlar. Respublikada o’zbeklar, tabiiyki, aholining mutloq ko’pchiligini tashkil qiladi va ularning aholi umumiy soni aholi ro’yxati o’tkazilgan davrlar oralig’ida 2,8 marta ko’paydi va ularning respublika aholisidagi salmog’i 62,1 foizdan 84,0 foizgacha o’sdi. Shuningdek, mahalliy millatlardan tojiklar 3 barobar, qozoqlar va qoraqalpoqlar 2,5 barobarga o’sdi. Ayni paytda boshqa mahalliy millatlar ham butun aholiga nisbatan tutgan salmog’ini nafaqat saqlab qola oldilar, balki ma’lum ma’noda miqdor jihatdan ko’payib ham bordilar. Masalan, tojiklarning umumiy aholiga nisbatan salmog’i aholi ro’yxati o’tkazilgan davr oralig’ida 3,8%dan 4,7%gacha ortdi. Turli davrlarda mamlakat hududiga kelib joylashgan boshqa millat vakillari, avvalo evropaliklar ham o’tgan yillar moboynida son jihatdan birmuncha ko’paydilar. Jumladan, ruslar soni 624 ming va boshqa millat vakillari soni esa 545 ming kishiga ko’paydi. Ammo, shunga qaramay ularning umumiy aholiga nisbatan salmog’i shu yillar moboynida sezilarli darajada ko’payib bordi. Bunday miqdoriy o’zgarish rus millatiga mansub aholi o’rtasida 1989 yildagi 13,2 %dan 8,3%gacha kuzatildi. Ta’kidlash lozimki, hamdo’stlikdagi mamlakatlarning birortasida ham, mahalliy millat vakillari to’laligicha o’z respublikalari hududida yashaytganlari yo’q. Tabiiyki, o’z respublikalarida yashaytganlarning butun millatga nisbatan salmog’i turlicha. Masalan, sobiq ittifoqda yashagan barcha gruzinlar, turkmanlar va boltiqbo’yoi millatlariga mansub aholining 90%dan ortig’i o’z respublikalarida istiqomat qiladilar. Hozirgi paytda hamdo’stlikda yashaytgan barcha o’zbeklarning 84,8%i O’zbekistonda yashamoqda. Sobiq ittifoqning boshqa respublikalarida 2758 ming yoki barcha o’zbeklarning 16,2%i istiqomat qilmoqda. Bunda tub millat vakillarining o’z ona vatanlariga ko’chib borishini ifodalovchi intilish hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.

6-diagramma

Aholi va u bilan bog’liq muammolarni hal etishda hisobga olinishi muhim bo’lgan jihatlardan biri aholining yosh va jins tarkibidir. Chunki, aholining yosh-jinsiy tarkibi to’g’risidagi ma’lumotlar zarur bo’lmagan ijtimoiy hayotning biron-bir sohasi amalda yo’q. Sababi, mazkur ma’lumotlar boshqarishning nihoyatda muhim elementi hisoblanadi. Aholi soni va tarkibini bashorat qilishda ham uning yosh-jinsiy tarkibiga asoslaniladi. Zero, aholining yosh tarkibi, ayniqsa, uning tabiiy qayta barpo qilinishi jarayoniga katta ta’sir ko’rsatadi. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda tug’ilgan bolalarning asosiy qismi 25-34 yoshdagi ayollarga to’g’ri keladi, qoloq mamlakatlarda esa mazkur ko’rsatkich 16-29 yoshni tashkil etadi.

Respublika aholisida hozirgi kunda jinsiy mutanosiblik mavjud, ya’ni erkaklarning salmog’i ayollarga nisbatan oshib bormoqda (7-jadval). Ammo ayni paytda ayrim, ayniqsa katta yoshdagi aholi guruhlarida ayollarning salmog’i ustun ekanligini ta’kidlab o’tish joizdir. Bunday holat juda ko’p mamlakatlarga xos bo’lib, ob’ektiv sabablar bilan asoslanadi.

7-jadval