O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi munira Jo’raqulovna Allayeva, Ziyovuddin Zaynutdinovich Hakimov, Soloy Ro’zimamatovich Ismailov, Salohiddin Djo’rayevich Aminov, Tollibay Boltayevich Mustanov

O’t pufagi 
jigar 
Ichak 
Tizimli qon 
aylanishi
 
Sa
fro

---

- 149 -
Umumiy klirensning miqdori taqsimlanish hajmi (V
d
), “yarim chiqarilish 
davri” (t
1/2
) va eliminatsiya tezligi konstantasi (C
elim
) kabi parametrlar bilan 
chambarchas bog‘liq holda aniqlanadi. Buyrak klirensi filtratsiya, sekretsiya va 
reabsorbsiya jarayonlariga bog‘liq. Buyrak klirensi to‘g‘risida moddaning qon 
plazmasidagi va siydikdagi konsentratsiyasini o‘zaro taqqoslash orqali xulosa 
qilish mumkin. 
 
Jigar klirensi esa Moddalarning gepatotsitlar yordamida ushlab olinishiga 
va biotransformatsiya qilinishiga hamda dori vositalarning o‘t yo‘llari orqali 
sekretsiya qilinishiga bog‘liq. 
2.Dori vositalarining farmakodinamik parametrlari 
2.1.Dori vositalarining ta’sir mexanizmi va lokalizatsiyasi. Ta’sir 
turlari. 
Farmakodinamikaning asosiy maqsadi – u yoki bu ta’sir samarasini keltirib 
chiqaruvchi Dori vositasining qaerga va qanday qilib ta’sir ko‘rsatishini 
aniqlashdan iborat. Zamonaviy tibbiyotning kundan-kunga takomillashib 
borayotganligi tufayli mazkur masalani hal etish faqat tizimlar yoki a’zolar 
faoliyati orqali emas, balki hujayra, hujayra osti, molekulyar va molekula osti 
darajalar orqali hal etilmoqda. Bunda asosiy e’tibor Dori vositasining 
organizmdagi ma’lum biologik substratlar hisoblanuvchi “nishon” hujayralar
bilan o‘zaro ta’sirlashishiga qaratiladi. Dori vositalari uchun “nishon” sifatida 
retseptorlar, ion kanallari, fermentlar, transport tizimi va genlar xizmat qilishi 
mumkin.
Moddalarning o‘zaro ta’sirlaShuvchi substratlari makro molekulalarining 
faol guruhchalariga 
retseptorlar 
deyiladi. Hozirda ularning 4 turi mavjud. 

---

- 150 -
I. Ion kanallari faoliyatining bevosita nazoratini amalga oshiruvchi 
retseptorlar. Bularga misol qilib n-xolinoretseptorlarni, GAMK
A
-retseptorlarni, 
glutamat retseptorlarini keltirib o‘tish mumkin. 
II. “G-oqsillar – ikkilamchi o‘tkazgichlar ” yoki “ G-oqsillar – ion 
kanallari” tizimlari orqali effektor hujayra bilan birikuvchi retseptorlar.
 
Bunday 
retseptorlar ko‘pchilik gormonlarda hamda mediatorlarda (m-xolinoretseptorlar, 
adrenoretseptorlar va b.) mavjud.
III. Effektor ferment faolligini to‘g‘ridan-to‘g‘ri amalga oshiruvchi 
retseptorlar
. 
Ular bevosita tirozinkinaza bilan bog‘langan holda oqsillarning 
fosforlanishini boshqaradi. Insulin hamda o‘sishning qator omillari retseptorlari 
mazkur tipda tuzilgan. 
IV. DNKning transkripsiyasini boshqaruvchi retseptorlar. I-III turdagi 
membrana retseptorlaridan farqli ravishda ular hujayra ichi (eruvchan 
sitozoldagi yoki oqsillar yadrolaridagi) retseptorlaridir. Bunday retseptorlar 
bilan steroid va tireoid gormonlar o‘zaro ta’sirlashadilar. 
Keyingi yillarda har bir turdagi retseptorlarning yana mayda turchalarining 
aniqlanishi va o‘rganilishi farmakologiyaning rivojlanishida juda katta 
yutuqlarga turki bo‘lmoqda. Masalan, M-xolinoretseptorlar (m
1
, m
2
-, m
3
-
xolinoretseptorlar), adrenoretseptorlar (α-, β-, presinaptik va postsinaptik 
adrenoretseptorlar), gistaminga sezgir bo‘lgan N-retseptorlar (N
1
-, N
2
-, N
3
- 
vaN
4
-) va hakozo. Dori moddasining retseptorga o‘xshashligi natijasida 
“modda-retseptor” kompleksi hosil bo‘lishi “affinitet”
2
atamasi bilan belgilanadi. 
Bunda moddaning retseptor bilan o‘zaro ta’sirlashishi natijasida uning 
kuchayishi yuzaga chiqadi va u yoki bu samarani chaqiradi, bu samara esa 
ichki 
faollik 
deyiladi. 
Spetsifik retseptorlar bilan o‘zaro ta’sirlashganda ularda biologik samara 
keltirib chiqaruvchi o‘zgarishlarga olib keluvchi moddalarni