O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi munira Jo’raqulovna Allayeva, Ziyovuddin Zaynutdinovich Hakimov, Soloy Ro’zimamatovich Ismailov, Salohiddin Djo’rayevich Aminov

Analgetik aktivlikka ega bo’lgan turli farmakologik guruh vakillari
Bulardan biri antigipertenziv vosita sifatida ishlatiluvchi α₂-adrenomimetik klofellin hisoblanadi. Hayvonlardagi eksperimentlarda analgetikligi bo’yicha uning morfindan ustunligi aniqlangan. Analgetik effekti segmentar va suprasegmentar darajada α₂ adrenoretseptorlar ishtirokida bo’ladi. Preparat gemodinamika tomonidan og’riqqa reaksiyani yo’qotadi, nafasga ta’sir etmaydi va qaramlik chaqirmaydi. Klinik tekshirishlar ham klofellinning yetarlicha og’riq qoldira olishini ko’rsatdi (miokard infarktida, operatsiydan keying davrda,o’smaga bog’liq og’riqlarda). Uning qo’llanishi gipotenziv va sedativ effekti sabab cheklanib turadi. Odatda orqa miyaga yuboriladi.
Amitriptilin va imizin antidepressant bo’lish bilan birga orqa miyaning orqa shoxlaridagi notsiseptiv stimullarni boshqaruvchi pastga yo’naluvchi nerv yo’llarida serotonin va adrenalinning neyronal qayta so’rilishini susaytirish orqali surunkali og’riqlarda effektiv analgetik samara ko’rsatadi. Kuchli og’riqlarda ham (postgerpetik nevralgiya va fantom og’riqlar) antipsixotik moddalar bilan birga qo’llanadi.
N₂O ingalyatsion narkoz bilan birga subnarkotik konsentratisayalarda kuchli og’riqlarda ham berish mumkin. Ketamin umumiy og’riqsizlantirishda qo’llanadi. Gistamin H₁ retseptorlarini bloklovchi moddalar , masalan dimedrol og’riqni o’tkazilishini va qabul qilinishini boshqarish tizimlarini bloklash orqali ta’sir etadi. Epilepsiyaga qarshi vositalar- karbamazepin, natriy valproat, difenin, lamotridjin, gabapentin surunkali og’riqlarda qo’llanadi.


Aralash ta’sir mexanizmidagi analgetiklar
Tramadol(tramal) - Opioid retseptorlari bilan bog‘lanadi hamda og‘riq impulslarini o‘tkazishda qatnaShuvchi monoaminergik sistemaga ta’sir etadi. Analgeziyaning noopioid ta’sir mexanizmi serotonin va noradrenalinni neyronal yutilishini kamaytirish bilan bog‘liq, chunki uning ta’sirida serotoninergik va adrenergik nervlarda neyronlar aro notsitseptiv impulslarni orqa miyada o‘tkazilishining tormozlanishi kuchayadi. Morfinga qaraganda 5-10 marta aktiv. Nafas sistemasi va MITga kam ta’sir ko‘rsatadi. MIT dan yaxshi so‘riladi, ta’siri 3-5 soat davom etadi. Enteral, parenteral, rektal yo’l bilan kuniga 4 mahal o’rta va kuchli darajadagi o’tkir va surunkali og’riqlarda analgetik sifatida qo‘llaniladi. Nojo’ya ta’sirlari:boshda og’riq,va aylanish, harakat reaksiyalar tezligi susayishi, ter ajralishi ko’payishi, gipotenziya, taxikardiya, qabziyat, og’iz qurishi, teri qichishi, qorinda og’riqlar. Tramadolning antidoti nalokson.
Dori vositalar

Nomi	Kattalar uchun o’rtacha terapevtik dozasi; yuborish yo’li	Chiqarilish shakli
Opioid (narkotik) analgetiklar
Morfin gidroxlorid-Morphini hydrochloridum	Teri ostiga, mushak orasiga, ichish uchun 0,01g	Ampula va shprits-tyubeklarda 1%li 1ml eritma
Promedol-Promedolum	Ichishga 0,025g; teri ostiga 0,01-0,02 g	Kukun;tabletka 0,025 gdan; Ampula va shprits-tyubeklarda 1% va 2%li 1ml eritma
Fentanil-Phentanylum	Mushak orasiga va vena ichiga 0,00005-0,0001gdan	Ampula 0,005%li 2 va 5 mldan eritma
Butorfanol-Butorphanol	Mushak orasiga 0,001-0,004g;vena ichiga 0,0005-0,002g	Ampula 0,002g modda saqlagan 1ml
Buprenorfin-Buprenorphine	Ichishga va tilostiga 0,0002gdan;mushak orasiga 0,0003g/kg	Tabletka 0,0002g;ampula 1 va 2mldan 0,03%li
Aralash ta’sir mexanizmli analgetiklar
Tramadol-Tramadol	Ichishga, rektal va parenteral 0,05-0,1gdan	Kapsula 0,05gdan, ampula 0,05-0,1g, rektal suppositore 0,1gdan
Antagonist opioid analgetiklar
Nalokson gidraxlorid-Naloxoni hydrochloridum	Teri ostiga, mushak orasiga va vena ichiga 0,0004-0,008gdan	Ampula 1ml(0,4mg/ml)dan
Noopioid (nonarkotik)analgetiklar
Paratsetamol-Paracetamol	Ichishga 0,2-0,4g	Kukun;tabletka 0,2g, 0,325 g va 0,5gdan

6.3.Tutqanoqqa qarshi vositalar
Talavasaga qarshi moddalar (jadalligi va tez tez kelib chiqishi bo’yicha har xil), talvasa va ularga mos keluvchi davriy ravishda takrorlanadigan, turli xil sabablar natijasida kelib chiquvchi (es-xushni buzilishi va yo’qolishi, xulq-atvor va vegetativ o’zgarishlar), talvasasimon holatlarni oldini olish va kamaytirish uchun qo’llaniladi.
Bunday dori vositalarni ta’sir qilish mexanizmi noaniq, vaholanki tutqanoqni kelib chiqish sabablari ham yetarli aniq emas. Bu moddalar epileptogen o’choqlardagi neyronlarning qo’zg‘aluvchanligini kamaytiradi. Lekin ko’pgina tutqanoqqa qarshi moddalarning patologik o’choqlardan impulslarni tarqalishini kamaytirish xususiyati ustunroq turadi.
Tutqanoqqa qarshi moddalarning neyronlararo qo’zg’alishlar o’tishini susaytirishi, o’sha neyronlarning qo’zg‘aluvchanligini pasaytirishiga, ulardagi tormozlovchi jarayonlarni kuchaytirishiga hamda alohida tormozlovchi neyronlarning stimullanishiga bog‘liq.
Tutqanoqni talvasali va talvasasiz turlari mavjud bo’lib, har biri o’ziga xos klinik ko’rinishga ega bo’lib, EEG da ma’lum bir o’zgarishlarni chaqiradi (EEG natijasi katta diagnostik ahamiyatga ega). Tutqanoq surunkali kasallik bo’lib, asosan quyidagi turlari kuzatiladi: katta tutqanoqlar (grand mal¹), kichik tutqanoqlar (petit mal²), mioklonus–epilepsiya³ _, fokal⁴ (partsial) tutqanoqlar va boshqalar.
¹ Fransuz tilidan grand – katta, mal –kasallik ma’nosini bildirib tonik –klonik talvasalar es-hush yo’qolishi bilan birgalikda keladi, va bir necha minutdan so’ng MNS ning umumiy tormozlanishi kuzatiladi. Uzoq davom etuvchi yoki qisqa vaqt ichida tutqanoq xurujlarini ketma ket sodir bo’lishi «epileptik status» deb aytiladi

1. 
   Fransuzchadan . petit - kichkina, katta bo’lmagan ma’noni bildirib, qisqa vaqt es-hushning yo’qolishi bilan ifodalanadi. Bir vaqtda yuz mushaklari va boshqa mushaklarni tortishishlari kuzatiladi.
   
2. 
   Bemorda qisqa muddat mushaklar tortishishib qaltirashi lekin hushini yo’qotmasligi.
   
3. 
   Bemor o’zi bilmagan holda ayrim murakkab kutilmagan harakatlar qiladi, lekin xuruj tamom bo’lgandan so’ng qanday harakatlar qilganini eslay olmaydi. Umumiy talvasa bo’lmaydi, lekin fokal tutqanoqni murakkab formasida es-hush yo’qolishi mumkin.
   

Tutqanoqni har bir formasini davolash ma’lum bir Tutqanoqqa qarshi dori vositalar bilan oboriladi. Tutqanoqqa qarshi dori vositalarga bir qancha talablar qo’yiladi. Avvalambor, bu moddalar tutqanoq xurujlarini oldini olish uchun ishlatilishganda, yuqori faollikka ega bo’lishi va uzoq vaqt ta’sir qilishi talab qilinadi. Bunday dori vositalarni oshqozon ichak tizimidan yaxshi so’rilishi kerak bo’lgan xususiyatlaridan biridir. Iloji boricha bu dori vositalar tutqanoqning turli formalarida, ayniqsa aralash formalarini davolashda samarador bo’lishi ahamiyatga ega. Tinchlantiruvchi, uxlatuvchi va boshqa allergik va noallergik tabiatdagi nojo’ya effektlarni umuman chaqirmasligi kerak, chunki bu dori vositalar bir necha oy va yillar davomida doimiy qo’llaniladi. Dori vositalar qo’llanilganda kumulyatsiya, o’rganib qolish va dori vositasiga qaramlik kelib chiqmasligi kerak. Tabiiyki, tibbiyot amaliyotida kam zaharli va keng terapevtik doirasiga ega bo’lgan dori vositalar qulay hisoblanadi. Ammo, zamonaviy tutqanoqqa qarshi dorilar bu talablarni ayrimlarigagina javob beradi.
I.Tutqanoqqa qarshi moddalar tutqanoqni turlarida qo’llanilishiga qarab quyidagicha tavsiflanadi: