O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi munira Jo’raqulovna Allayeva, Ziyovuddin Zaynutdinovich Hakimov, Soloy Ro’zimamatovich Ismailov, Salohiddin Djo’rayevich Aminov

12.1.2. Epifiz gormonlari dori vositalari
Epifiz (g‘urrasimon yoki pineal bez) har xil biologik faol birikmalar shu jumladan, ko‘pincha peptidlar tutadi. Epifizning asosiy gormoni bo‘lib melatonin (N-atsetil-5-metoksitriptamin)^­ hisoblanadi. U epifizning hujayralari (pinealotsitlar) da serotonindan hosil bo‘ladi., shu sababli uni (triptofan) aminokislotalar hosilasiga mansub deb hisblanadi.
Melatoninnig asosiy funksiyasi, chamasi tashqi muhitni yoritilganligi haqidagi ma'lumotlarni bir kunlik biologik (sirkat) ritmlarni keyingi navbatda boshqarish uchun qayta ishlashdan iboratdir. Epifizga tashqi yorug‘lik informatsiyasi quyidagi yo‘l bilan tushadi: ko‘zning to‘r pardasi → gipotalamusning supraxiazmatik yadrolari → bo‘yindagi yuqorigi simpatik gangli → simpatik nervlar → epifiz. Insonlarda melotaninni eng ko‘p miqdori tunda ishlab chiqaradi. Demak, ko‘z to‘r pardasini yorug‘lik bilan rag‘batlantirish susayganda melotaninni sintezi ortadi. Fiziologik va ta'sirotlarga javob beruvchi kunlik boshqaruvi melotaninni reproduktiv sistema faolligiga mavsumiy ta'sir bilan to‘ldiriladi.
Melatonin o‘rtacha uxlatuvchi, tana haroratini tushirish, lyuteinlashtiruvchi gormon ajralishini susaytirish ta'siriga ega. Soat mintaqalarini keskin o‘zgarishlarida (masalan, katta masofalarni bosib o‘tilganda), kunlik ritmlarga (ayniqsa, uyquga) meyorlashtiruvchi ta'sir melatoninda kuchli ifodalangan. Bundan tashqari unda antioksidantlik va immun tizimiga rag‘batlantiruvchi faolliklar aniqlangan.
Melatoninni ta'sirlari uni faqat o’ziga xos bo‘lgan melatonin retseptorlari (MT1, MT2) bilan o‘zaro ta'siroti tufayli yuzaga keladi. Ular ko‘p miqdorda supraxiazmatik yadrolar, ko‘zning to‘r pardasida aniqlangan. Shu bilan bir qatorda ular talamusning paraventrikulyar yadrolari, oldingi gipotalamus, bosh miyaning ko‘pgina qisimlarida, hamda ba'zi periferik to‘qimalarda (masalan teri bezlarida), limfotsitlarda joylashganlar.
Melatoninning dori vositasi (melaksen) uzoq masofalarni tayyora vositasida bosib o‘tishda bioritmni boshqarish uchun qo‘llaniladi. Bu uyqu – tetiklik sikllarini meyyorlashuvida namoyon bo‘ladi. Asosiy natija epifiz gormonal faolligining soatpoyaslarini tez almashinuviga adaptatsiyasi (moslashuvi) bilan bog‘liq. Dori vositani kechqurun (ichish yoki til ostiga) qo‘yish tavsiya etiladi. U ovqat hazm qilish traktidan yaxshi va tez so‘riladi. Gematoensefalik to‘siqdan oson o‘tadi. Tez parchalanadi (metabolizmi tez kechadi). Noxush asoratlari: uyg‘ongandan keyin uyqusirash (mudroq bosish), kuchsizroq darajada, katta bo‘lmagan shishlar.