O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi muqimiy nomidagi qo‟qo‟n davlat pedagogika instituti “Boshlang`ich ta`lim metodikasi” kafedrasi

ҳоким қисм мавжуд бўлади. Сўз бирикмасидаги маъноси изоҳланаѐтган сўз ҳоким (бош)
сўз, унинг маъносини равшанлаштириб келаѐтган, изоҳлаѐтган, тўлдираѐтган сўз тобе 
(эргаш) сўз ҳисобланади. Сўроқ ҳамма вақт ҳоким сўзга қараб берилади, сўроққа жавоб 
бўлган сўз эргаш(тобе) сўз ҳисобланади: Ширин олма (қандай олма?)8. 
Бош сўз от, сифат, сон, олмош, равиш, модал сўз ва отлашган тақлид ҳамда ундов сўзлар 
билан ифодаланса, отли бирикма ҳисобланади: баланд бино, асалдай ширин, интизомда
биринчи, болаларнинг ҳаммаси, менда кўп, сенга керак, тўпларнинг гумбур-гумбури,
аскарларнинг урраси. 
Бош сўз феъл ва унинг равишдош, сифатдош ва ҳаракат номи шакллари билан ифодаланса, 
феълли бирикма ҳисобланади:  китобни ўқиш, ишни бажариб, тез келган. 
Сўз бирикмалари тузилишига кўра икки хил бўлади:
1. Содда сўз бирикмалари бошқа бирикмаларга ажралмайдиган сўз бирикмаларидир (бунда 
ѐрдамчи сўзлар ҳам иштирок этиши мумкин): бешта дафтар, бугун келди, ўзининг уйи, 
шаҳарда яшайди, акаси ҳақида сўради. Ажралмас бирикмалар, қўшма сўзлар, иборалар 
қатнашган бирикмалар ҳам содда сўз бирикмаси ҳисобланади: қилич бўйин от, борса келмас 
ороли, туриб жавоб бермоқ. 2. Мураккаб сўз бирикмалари таркибида учта ва ундан ортиқ 
мустақил сўз қатнашиб, шаклан камида иккита сўз бирикмасидан иборат бўлади, мазмунан эса 
бу сўз бирикмаларини ажратиб бўлмайди: ғайратли ѐш болалар, янги оммабоп китоб, катта 

---

қора қўй, асфальт ѐтқизилган кенг кўчалар, катта мевали дарахт, бугун келган ишчилар.
Бунда содда сўз бирикмаси кенгаяди.
Айрим дарсликларда сўз бирикмалари занжири деб аталган бирликлар ҳам ажратилади 
(21; 39). Бунда айрим сўз бир сўз бирикмасида ҳоким сўз саналса, бошқа сўз бирикмаси 
таркибида тобе сўзга айланиши мумкин, натижада бу сўз бир неча сўз бирикмаларини 
боғловчи воситага айланади ва сўз бирикмалари занжири ҳосил бўлади: Далаларда 
етиштирилган асалдан ширин қовун ва тарвузлар халқимиз дастурхонига етказиб бериляпти. 
Мазкур гапдаги етиштирилган сўзи далаларда сўзига нисбатан ҳоким сўз ҳисобланса, қовун 
ва тарвуз сўзларига нисбатан тобе сўз саналади, шунингдек, ширин сўзи асалдан сўзига 
нисбатан ҳоким сўз ҳисобланса, қовун ва тарвуз сўзларига нисбатан тобе сўз ҳисобланади. 
Д и қ қ а т ! Эга ва кесими қатнашган гап таркибида нечта мустақил сўз мавжуд бўлса, 
шундан 2 та кам миқдорда сўз бирикмаси мавжуд бўлади: Мен бугун мактабга бордим (4 та 
муст. сўз).Сўз бирикмалари: 1) бугун бордим; 2) мактабга бордим. Эгасиз гапларда эса сўз 
бирикмалари сони мустақил сўзлар сонидан битта кам бўлади: Эртага тонг билан 
жўнаймиз (3 та муст. сўз). Сўз бирикмалари: 1) эртага жўнаймиз; 2) тонг билан жўнаймиз.