O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi muqimiy nomidagi qo‟qo‟n davlat pedagogika instituti “Boshlang`ich ta`lim metodikasi” kafedrasi

 
 
13.1. 
13-bob. Punktuatsiya
(ishorat qoidalari). 
O‘zbek tili punktuatsiyasining asosi va tamoyillari (mantiqiy-grammatik tamoyil, uslubiy 
tamoyil, differensiatsiya tamoyili). O‘zbek tilida tinish belgilari va ularning tasnifi; tinish 
belgilarining qo‘llanish o‘rinlari. 
 
2. AMALIY MASHG‟ULOTLARNING MAZMUNI 
6-bob. Sintaksis.
So‘zlarning teng va ergash bog‘lanishi (aloqasi), ergash bog‘lanishning turlari 
(boshqaruv, bitishuv, moslashuv) yuzasidan mashqlar.
So‘z birikmasi, uning turlari, birikma tarkibidagi so‘zlarning o‘zaro sintaktik 
munosabatini aniqlash ustida mashqlar. 
Gap, uning ifoda maqsadiga ko‘ra turlarini ajratish; gaplarning oxiriga qo‘yiladigan 
tinish belgilari yuzasidan mashq. Berilgan gaplarni ifoda maqsadiga ko‘ra o‘zgartirishga oid 
mashq,
Yig‘iq va yoyiq gaplarni, ikki bosh bo‘lakli va bir bosh bo‘lakli gaplarni aniqlash 

---

bo‘yicha mashq.
Gapning bosh bo‘laklarini aniqlash (ega va kesimni aniqlash); sodda va tarkibli 
kesimlar; kesimning ega bilan moslashuvi. ularning ba‘zan sonda mos kelmaslik hollari; 
yozuvda ega bilan kesim orasida tirening ishlatilishiga ustida mashqlar.
Ikkinchi darajali bo‘laklarni aniqlab, turlarga ajratish yuzasidan mashq. To‘ldiruvchi, 
aniqlovchi, hollarning turlari, ifodalanishi ustida mashqlar.
Gaplardagi bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarni aniqlash va ularni umumiy sintaktik 
tahlil qilish.
Gapning uyushiq bo‘laklarini, qanday bo‘lak uyushganini aniqlash, uyushiq 
bo‘laklarning shakllanishi, bog‘lovchili, bog‘lovchisiz birikkanini, umumlashtiruvchi 
birliklar qatnashgan holatlarni, tinish belgilarning ishlatilishini belgilash yuzasidan mashqlar 
o‘tkazish.
Ajratilgan bo‘laklar va ularning turlarini belgilash, bunday gaplarda tinish 
belgilarining ishlatilishi yuzasidan mashqlar.
Gap bo‘lagi sanalmaydigan undalma, kirish so‘z va kirish birikmalar hamda kiritma 
gaplarni aniqlash. Kirish so‘z va kirish birikmalarining ma‘nolarini aniqlash; undalma va 
kiritma gaplarning qo‘llanish o‘rni, ularda ishlatiladigan tinish belgilari yuzasidan mashq 
o‘tkazish.
Bir bosh bo‘lakli gap, uning turlari; bo‘laklarga ajralmaydigan gap (so‘z-gap); to‘liq 
va to‘liqsiz gaplarni aniqlash yuzasidan mashq.
Sodda gap va so‘z birikmasi yuzasidan kollokvium o‘tkazish. 
Sodda va qo‘shma gaplarni aniqlash, ularni farqlash yuzasidan mashq. Qo‘shma gap 
qismlari va ularning o‘zaro bog‘lanishi, mazmun munosabatini aniqlash yuzasidan mashq.
Bog‘langan qo‘shma gap qismlarining o‘zaro bog‘lanish yo‘llari, ularni bog‘lovchi 
vositalar yuzasidan mashq.
Ergashgan (ergash gapli) qo‘shma gap tarkibidagi bosh va ergash gaplarni aniqlash, 
ergash gaplarning turini ajrata bilish yuzasidan mashqlar o‘tkazish. Bog‘langan va 
ergashgan qo‘shma gap qismlarining bog‘lanishini sxema (chizma) orqali ko‘rsata bilish.
Bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi qismlarning mazmun munosabati, tinish 
belgilar ishlatilishini aniqlash bo‘yicha mashq. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap qismlarining 
bog‘lanishi sxema (chizma)da ko‘rsatish.
Murakkab (ko‘p komponentli) qo‘shma gap qismlarining o‘zaro bog‘lanishi, mazmun 
munosabatini belgilash yuzasidan mashqlar. Murakkab qo‘shma gap qismlarining o‘zaro 
bog‘lanishini sxema (chizma) orqali ko‘rsata bilish.
O‘zga gap, uning turlari: ko‘chirma gap, o‘zlashtirma gaplarni aniqlash; ko‘chirma 

---

gapli qo‘shimchalarning qismlari (ko‘chirma gap va muallif - avtor gapi), ularning o‘zaro 
bog‘lanishi, joylashish o‘rnini belgilash; ko‘chirma gapli qurilmada tinish belgilarining 
ishlatilishi, ko‘chirma gapni o‘zlashtirma gapga (va aksincha, o‘zlashtirma gapni ko‘chirma 
gapga) aylantirish yuzasidan mashqlar.
Matnni yoki tanlangan gaplarni sintaktik jihatdan to‘liq tahlil qilish.