O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi muqimiy nomidagi qo‟qo‟n davlat pedagogika instituti “Boshlang`ich ta`lim metodikasi” kafedrasi

 
яшил 
либосга (сўз бирикмаси) бурканган. Шу хусусиятлари билан улар ўзаро фарқланади. 
 
 3-§. Эргаш сўз билан бош сўзнинг бирикиш усуллари 

---

Эргаш сўз бош сўз билан қуйидаги усуллар ѐрдамида бирикади: 
1. БОШҚАРУВ. Бош сўзнинг талаби билан эргаш сўзнинг маълум грамматик воситани 
олиши бошқарув дейилади. Бошқарувда эргаш сўз билан бош сўзнинг бирикиши икки хил 
бўлади: 
1) улар ўзаро тушум, жўналиш, ўрин-пайт ѐки чиқиш келишиги қўшимчаси ѐрдамида 
бирикади (келишикли бошқарув): Илғорларни табриклаш, уйга кетиш, шаҳарда яшаш , 
қишлоқдан келиш. 
2) улар ўзаро кўмакчилар ѐрдамида бирикади (кўмакчили бошқарув): Сайр ҳақида суҳбат, 
пахта учун кураш, саѐҳат тўғрисида гапириш. 
Айрим ҳолларда грамматик восита (қўшимча) бўлмаслиги ҳам мумкин: Олма териш, 
шаҳар бориш. 
Бошқарувда тобе сўз от ѐки от ўрнида қўлланадиган сўзлардан, шунингдек, ҳаракат номи 
(юришдан чарчамоқ) ва сифатдошдан (ўтирганида сезмоқ) иборат бўлади. Бош сўз вазифасида 
эса кўпинча феъл қўлланади. Баъзан бу вазифада от (мендан совға), сифат (асалдан ширин), 
равиш (шамолдан тез) ва модал сўзлар (менда бор) ҳам қўлланиши мумкин:
Бошқарувда кўпинча эргаш сўз аввал, бош сўз кейин келади (мактабда ўқимоқ), шеърий 
асарларда қофия талаби билан бош сўз олдин, эргаш сўз кейин келиши мумкин: ...Бир ажиб 
ҳис бор эди менда. (Ҳ.О.) 
2. МОСЛАШУВ бош сўз билан эргаш сўзнинг шахс-сонда мослигидир. Бунда бош ва 
эргаш сўз қаратқич келишиги ҳамда эгалик қўшимчаси ѐрдамида бирикади: қаратқич 
келишиги қўшимчаси эргаш сўзга, эгалик қўшимчаси бош сўзга (баъзан ҳар иккаласига ҳам) 
қўшилади: укамнинг китоби. Эга ва кесим ҳам мослашув усули ѐрдамида боғланади: Мен 
кетдим. (1-шахс) 
Мослашувда одатда эргаш сўз аввал, бош сўз кейин келади. Баъзан шеърий асарларда 
бош сўз аввал, эргаш сўз кейин келади: Қалбим менинг қувончга тўлди. 
Мослашувда баъзан қаратқич келишиги ѐки эгалик қўшимчаси туширилиши мумкин:  
мактаб ҳовлиси, бизнинг мактаб каби. 
Мослашув усули билан шаклланган бирикмалар асосан отли бирикмалар ҳисобланади,
чунки от билан от қаратқич келишиги ѐрдамида боғланиши маълум.
Нутқимизда учрайдиган аъзойи бадан, ойнаи жаҳон каби форс-тожик тилидан кирган 
бирикмалар бир сўз сифатида қўлланаверади.