O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliyuniversiteti huzuridagi pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tarmoq (mintaqaviy) markazi

Mussonshamollari (arabchamavsumso‘zidan)– fasldan-faslgao‘zyo‘nalishinio‘zgartiradiganshamollar. Qarang. Marsumiyshamollar.

Mutloqbalandlik – eryuzasidagimuayyannuqtaningdunyookeanio‘rtachasathidantikba­landligiyokipastligi. Okeansat­hidanbalandnuqtalarmusbatishorasi ( + ), pastnuqtalarmanfiyishorasi (–) bilanbelgilanadi. Musbatishorasiko‘pinchaqo‘yilmaydi. Mas., Jomolunggacho‘qqisiningM. b. 8848 m, To‘rfonbotig‘iniki – 154 m.

Mutlaqnamlik – 1 m³havodagisuvbug‘imikdori. O‘lchovbirligig/m³, ya’ni 1 m³havodanechagrammsuvbug‘iborligibi­lanbelgilanadi.

Mo‘‘tadiliqlim – mo‘‘tadilmintaqalariqlimi. Mo‘‘tadilmintaqalardaQuyoshhechqachonqoqtepagakelmaydivauningufqdanbalandligikattafarqqiladi. SHusababliiqlimhamjudaharxil. YAnvaroyiningo‘rtachaharoratishimoliyqismida–20°, –25° bo‘lsa, janubiyqismida 0° atrofida, shimoldaiyulningo‘rtachaharorati 10° atro­fidabo‘lsa, janubida 27°. YOg‘inhamturlimiqdordayog‘adi. M. i. asosan 3 xilgabo‘linadi: 1) mo‘‘­tadildengiziqlimi, 2) mo‘‘ta­dilkontinentaliqlimiva 3) mo‘‘tadilmussoniqlimi.

Nisbiybalandlik– eryuzasidagiikkinuqtaorasidagitikbalandlikMas., tog‘cho‘qqisibi­lanvodiytagiorasidagitikbalandlik, yokidaryoikkiqirg‘og‘iningbir-biridanbalandligivah. k.

Nurash– Tog‘jinslarininghavo, suv, muzharoratiningo‘zgaribturishi, organizmlarta’siridaparchalanibuvoqlashishihamdakimyoviytarkibiningo‘zgarishijarayoni. Fizikaviyvakimyoviynurashlarbo‘ladi. Ba’zantadqiqotchilarorganiknurashnihamalohidaajratishadi; AslidaorganikN. organizmlarta’siridaro‘yberadiganfizikaviyyokikimyoviyN. ko‘rinishlardaniboratdir.

Nurashpo‘sti – Tog‘jinsla­rininghavo, suvvaorganizmlarta’siridao‘zgarishidanhosilbo‘l­gang‘ozakjinslarqatlami. Tubtog‘jinslaridang‘ovakligivakimyoviytarkibiningo‘zgarganligibilanfarqqiladi. TabiiysharoitgaqarabN. p. ningqalinligiharxilbo‘ladi. Issiqvasernamo‘lkalardaqalin (200 mgacha) bo‘ladi. N. p. ninghosilbo‘lishiErningbarchageologikdavrlaridaro‘ybergan.

Ob-havo – atmosferaquyiqismining (havoning) muayyanbirqisqavaqtdagitabiiyholati. Vaqtvamasofadatezo‘zgaribturadi. O. ma’lumbirvaqtningo‘zidabir-biribilanuyg‘unmeteorologikelementlarmajmuibilanifodalanadi (havoharorati, namligi, shamol, bulutlilikyog‘in, havobosimi, tiniqligivah. k.). O. o‘zgarishidegandamanashuelementlarningo‘zgarishitushuniladi. O. davriy (kechabilankunduz), fasliyhamdanodavriy (siklono‘tishi, turliha­vomassalariningkelishi, antitsiklonturishi) o‘zgarishlargaega.

Parallellar– Eryuzasidaekvatorgaparalelo‘tkazilganshartlidoirachiziqlar. Xaritaglobuslardagradusto‘riningasosiytarkibiyqismi. PsharqBilang‘arbniko‘rsatadi. EkvatordanuzoqlashgansariP. qisqaraboradi. P. joyninggeografikkengliginiko‘rsatadi.

Pasttekislik– mutloqbalandligidengizsathidan 200 mgachabo‘lgantekisliklar. M., Kaspiybo‘yipasttekisligiP. lardengizsayozliginingdaryolarkeltirganloyqalarbilanto‘lishidan, tog‘oldibukilmalariningtog‘lardantushgannuroqjinslarbilanto‘lishina-tijasidahosilbo‘ladi. Platformalarningastapasayishivadengizsayozliginingko‘tarilishioqibatidahamP. larvujudgakeladi.

Plato– eryuzasiyassiyokisalto‘lqinlangan, ba’zanbirozparchalanganbalandtekislik. YOnbag‘irlariko‘pinchakesilgandektikbo‘ladi. Atrofdagitekislikerlardantikjarliklarhosilqilibko‘tarilibturadi. Mas., UstyurtplatosiBalandplatolarko‘pinchayassitog‘likdebataladi.

Platforma (fransuzchaplat– yassi, forme-shakl) Erpo‘stiningnisbatanbarqaror, tektonikharakatlargakamberiladiganyirik, barqarorbo‘laklari. P. Ertarixiningqadimiyeralaridagigeosinklinalardaburmalanishlarro‘yberib, so‘ngratektonikharakat-
larningzaiflashishinatijasidavujudgakelgan. Platformajinslarimetamorfiklashib, kristallashibketgan. Quruqlikdagiplatformalar: SHarqiyEvropa, Sibir, Xitoy, Afrika, Avstraliya, Antarktida, SHim. vaJan. Amerika.

Plita– platformalarningpasayganvaustinisalginaqiyayokigorizontalyotgancho‘kindijinslarqoplaganqismlari. P. larzaminningkristallivametamorfiklashganqattiqjinslarinikeyingigeologikdavrlarningdengizvaqurqlikyotqiziqlariqoplashidanvujudgakeladi.

Promille – biron-birsonningmingdanbirulushi, /₀₀alomatibilanbelgilanadi. Suvningsho‘rliginianiqlashdasuvning 1000 og‘irlikulushiganechaulushtuzto‘g‘rikelishinibildiradi. SHo‘rligi 1/₀₀gachabo‘lgansuvichishgayaroqlihisoblanadi. Dunyookeanisuviningo‘rtachasho‘rligi 35⁰/₀₀. Ayrimjoylarda 42% gacha, qutbiyo‘lkalarda 33–34⁰/₀₀bo‘ladi.

Proterozoy (yunonchaproteros– ilk, engqadimgi, zoehayot) – Ertarixiningkembriydavridanoldino‘tganvaqtniigkattaqisminio‘zichigaoladigangeologikeravashueradavujudgakelgantog‘jiislari. 2 mlrd. yildanko‘proqvaqtnio‘zichigaoladi. Ikkidavrga – yuqorivaquyi. P. gabo‘linadi. P. tog‘jinslariorasidatemir, mis, marganetsma’danlari, fos­forit, grafit, nodirmetallaruchraydi.

Psixrometr (yunonchapsixros– sovuq,metreo–o‘lchayman) – havonamligio‘lchanadiganasbob. Ikkitatermometrdaniborat: biriquruq, ikkinchisiningsimobliuchigamatoo‘rabsuvliidishgatiqibqo‘yiladi. Xo‘ltermometrharoratnipastroqko‘rsatadi. Anashutermometrlarko‘rsatkichidagifarqasosidahavonamligimaxsusjadvaldananiqlanadi.

Relef – (franduzcha«rel­ef»– ko‘taraman) – eryuzasishakllari: tog‘lar, tekisliklar, pasttekieliklar, adirlar, yassitog‘liklar, tepaliklar, qirlar, vodiylar, botiqlar, soyliklar, jarlarvaboshqalarmajmui. Relefikkixilkuch – ichki (endogen) vatashqi (ekzogen) kuchlarningbirgalikdahamdamuntazamo‘zarota’sirinatijasidavujudgakeladi.

Savanna (ispanchasabana)– harer-harerdayakkaholdayokito‘p-to‘pdaraxtlaro‘sadiganquruqtropiko‘to‘simliklari. O‘tlarorasidabo‘yi 1–3 mgaetadigang‘allagulliqurg‘oqchilo‘simliklarko‘p. Daraxtlarvabutalarsoyabonsimonko‘rinishgaega. Jan. Osiyo, Jan. Amerika, AfrikavaAvstraliyadakengtarqalgan.

Seysmikmintaqa – Erqi­mirlashmarkazlarijoylashganvazilzilalarbo‘libturadiganmintaqa. Hozirgizamontektonikharakatlari, tog‘larhosilbo‘lishiro‘yberayotgan, chuqurokeanbotiqlaripaydobo‘layotganjoylarnio‘zichigaoladiganuzuncho‘zilibketganhududlarkiradi. IkkitakattaS. m. mavjud. EvropaOsiyo (Alp-Himolay) vaTinchokeanhalqasi.

Seysmologiya(yunoncha – seysmos– erqimirlash,logos– fan)– erqimirlashvaubilanbog‘liqhodisalarnio‘rganuvchifan: Zilzilalarsabablarini, ularningtektonikjarayonlarbi­lanaloqalarini, oldindanaytibberishimkonlarini, Eryuzasidatarqalishgeografiyasini, erqi­mirlashoqibatlarigaqarshikurashyo‘llarinio‘rganadi.

Sinekliza (yunonchasin– birgalikdavaengilisis– egilish) – erpo‘stiningplatformalaridasalginabotiqqismi. Enibirnechayuzkmgaetadi. SHakliko‘pinchanoto‘g‘riyumaloqbo‘ladi. S. Botig‘icho‘kindijinslarto‘ldirib, eryuzasiyassiyokisalginabotiqtekislikkaaylanganbo‘lishimumkin. Mas., LiviyaS. siMoskvaS. sivah. k.

Sinklinal (yunoncha– sink­lit– egilaman)– tog‘jinslariqatlamlariningqabariqtomonipastgaqaraganburmasi. S. antiklinalbilanyonma-yonjoy­lashganbo‘ladi.

Suvayirg‘ich– yog‘insuvlarinidaryolaryokiikkidengiz, okeanhavzasigaajratib (bo‘lib) turganchegara. S. tog‘lio‘lkalardatizmalarningqirralaridano‘tadi. TekisliklardaesaS. yassierlardan, botqoqliklardaniboratbo‘lishimumkin. BundayjoylardaS. nichiziqtarzidako‘rsatishmum­kinemas.