O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

Adabiyotlar: 
1.
Ne‘matov H., Rasulov R. O
ʻ
zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. – T., 1995. – 37 b. 
2.
G
ʻ
ulomov A. O
ʻ
zbek tilning morfem lug
ʻ
ati. – T., 1978.
3.
Hozirgi o
ʻ
zbek adabiy tili. II qism. – T., 1980. – 159 b.
4.
Nurmonov A., Shahobiddinova Sh., Iskandarova Sh., Nabiyeva D. O
ʻ
zbek tilining nazariy 
grammatikasi. – T.: Yangi asr avlodi. 2001. – B. 46-51. 
5.
Rahmatullayev Sh. Til qurilishining asosiy birliklari. – Toshkent, 2002.
6.
Sayfullayeva R. va b. Hozirgi o
ʻ
zbek adabiy tili. – T., 2009. – 140-b.
7.
Tojiyev Yo. O
ʻ
zbek tili morfemikasi. – T., 1992. –B. 10. 
8.
Tojiyev Yo. Yana so
ʻ
z, leksema, so
ʻ
zshakl, morfema, morfemika haqida // O
ʻ
zbek tili va 
adabiyoti. – 2008. 6-son. – B. 48-50. 
9.
Usmon O., Avizov B. O
ʻ
zbek tili grammatikasi. II bo
ʻ
lim. – T., 1939. – B. 46-48. 
 
 
 
PROFESSOR YORMAT TOJIYEVNING 
ILMIY MAKTABI 
H.Hamroyeva О
ʻ
zDXA 
katta о
ʻ
qituvchisi, f.f.n., 
T.Butunboyeva SamDU 
tadqiqotchisi 
Professor Yormat Tojiyev muqaddas ona tilimizning katta bilimdoni va uning ichki im-
koniyatlari, yangi qirralarining ixtirochisi hamda tadqiqotchisi, jonkuyar targ‗ibotchisi sifatida 
ham alohida ehtiromga munosib ustoz. Ma
ʼ
lumki, til faqat insonlar о
ʻ
rtasida aloqa vositasi bо
ʻ
lib-
gina qolmasdan, ularning olam va odam haqidagi qarashlari va bilimlarini kelajak avlodga 
yetkazuvchi, inson ongu-shuurida estetik-emotsional hissiyotlar uyg‗otuvchi о
ʻ
ziga xos vositadir. 
О
ʻ
zbekiston Qahramoni, atoqli adabiyotshunos olim Ozod Sharafiddinov tо
ʻ
g‗ri ta
ʼ
kidlaganidek, 
―
О
ʻ
zini о
ʻ
zbek ziyolisi deb hisoblagan har bir inson faqat til bayramlarida emas, doimiy ravishda 
ona tilimiz bayrog‗imizdek yuksak va pokiza bо
ʻ
lishi tо
ʻ
g‗risida qayg‗urmog‗i ham farz, ham 
qarzdir
‖
11
. 
Har bir davr fan va taraqqiyot oldiga о
ʻ
zining muayyan talablarini qо
ʻ
yadi. Professor 
Yo.Tojiyevning ilmiy, ilmiy-uslubiy maqolalari va о
ʻ
quv qо
ʻ
llanmalari, darsliklarida milliy til, 
davlat tili, til ta
ʼ
limi, til taraqqiyoti va sofligi kabi masalalar eng yetakchi muammolar bо
ʻ
lib 
kelmoqda. Milliy fanlar olamida markaziy о
ʻ
rinni egallab turgan о
ʻ
zbek tilshunosligining chi-
nakam ma
ʼ
noda mustaqilligi til ilmida erkin tafakkur yuritish bilan belgilanadi. Ayniqsa yosh-
larni komil insonlar qilib tarbiyalash bosh maqsadga aylangan istiqlol yillarida ularda madaniy 
nutq kо
ʻ
nikmasini shakllantirishga jiddiy e
ʼ
tibor berildi. Olimning mavzuga oid turkum maqo-
lalari va monografiyalarida nutq madaniyati jamiyat madaniy-ma
ʼ
rifiy taraqqiyotining, millat 
ma
ʼ
naviy kamolotining muhim belgisi ekanligi ilmiy jihatdan tо
ʻ
liq asoslangan.Uning keng kо
ʻ-
lamli tadqiqotlarida sо
ʻ
zning badiiy-estetik vazifasi, sehri, tilimizning ichki imkoniyatlari ta-
yanch manba qilib olingan. 
Professor Yo.Tojiyevning fikricha, ―О
ʻ
zbek tilining ifoda imkoniyatlari ba
ʼ
zi olimlar ta
ʼ
kid-
layotgan darajadan ham ancha yuqori. Hozirgi kunda bu tilning imkoniyatlari haqida gap bor-
ganda, odatda,tadqiq etish asosida isbotlangan, ochib berilgan, omma tan olgan jihatlargina na-
zarda tutiladi. Vaholanki, о
ʻ
zbek tili birliklarining nutqda qо
ʻ
llanish imkoniyatlaridan juda kam 
qismigina, ya
ʼ
ni ayrimlarining ba
ʼ
zi imkoniyatlarigina ochib berilgan, xolos. Axir, har bir til 
11
Prezident Shavkat Mirziyoyevning O‗zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining o‗ttiz yilligiga bag‗ishlangan tantanali 
marosimdagi nutqi//O‗zbekiston ovozi gazetasi. 21.10.2019; https://uza.uz 

---

19 
birligining о
ʻ
ziga xos nutqda qо
ʻ
llanish imkoniyatlarini tо
ʻ
la ochib berish,belgilash degan sо
ʻ
z, 
har bir fonetik birlikning (fonemalar, bо
ʻ
g‗inlar, urg‗u, оhаng...), morfem birlikning (barcha asos 
bо
ʻ
la olish xususiyatiga ega bо
ʻ
lgan bosh morfemalar, yordamchi morfemalar sifatida baholana-
yotgan affikslar – qо
ʻ
shimalar, sо
ʻ
z tarkibida о
ʻ
rnashib qolgan rudiment xarakteridagi birikmalar, 
hatto, morfema va fonemalar ham) leksik vositalarning, birikma gap qurilmalarining barcha 
imkoniyatlari: bir-biri bilan birikish qonuniyatlari, ma
ʼ
no va vazifalari, uslubiy jihatlari, konno-
tatsiyalari, turli xil о
ʻ
zgarishlarida ochiladigan boshqa qirrali mukammal tadqiq etilishi lozim, 
deganidir‖ 
12
. 
Darhaqiqat, zamonaviy о
ʻ
zbek tilshunosligi о
ʻ
ttiz yil ichida о
ʻ
zbek tilining sath birliklarini 
shu tilning о
ʻ
z ichki xususiyatlarini e
ʼ
tiborga olgan ilmiy jihatdan chuqur о
ʻ
rganishda katta mu-
vaffaqiyatlarga erishdi. Bu tarixiy muvaffaqiyatlarda professor Yo.Tojiyev ilmiy maktabining 
о
ʻ
rni va ahamiyati tahsinga sazovordir.Ustoz talabalik davrlaridan to hozirgacha,morfemika, 
ya
ʼ
ni sо
ʻ
z yasalishiga oid masalalar bilan jiddiy shug‗ullanib kelmoqda. U о
ʻ
zbek tili materiallari 
asosida sо
ʻ
z yasalishi bilan bog‗liq ziddiyatli muammolarni ancha keng va izchil tahlil qilib 
berdi. Alloma ustozimiz O.Madayev tо
ʻ
g‗ri ta
ʼ
kidlaganidek, ―Olimning ilmiy kuzatishlari sifat 
sо
ʻ
z turkumini yasovchi qо
ʻ
shimchalarni о
ʻ
zbek tilimizdagi murakkab xususiyatlarini о
ʻ
rganish-
dan boshlangan bо
ʻ
lsa, keyinchalik ot, fe
ʼ
l turkumidagi affikslar (qо
ʻ
shimchalar) muammolari 
bilan jiddiy shug‗ullandi. Natijada, 1974-yilda nomzodlik va 1990-yilda ―О
ʻ
zbek tilida affiksal 
sinonimiya‖ mavzusida doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qildi. Umuman olgan-
da, milliy tilimizdagi sо
ʻ
z yasovchi qо
ʻ
shimchalar tilshunoslikdagi e
ʼ
tiborli muammolardan hi-
soblanadi. ...Yormat Tojiyev ona tilimizdagi deyarli hamma sо
ʻ
z turkumlarining yasalishi yuza-
sidan о
ʻ
nlab, yuzlab misollarga murojaat etdi, ularning tarixiy ildizlarini izohladi, ilmiy jihatdan 
asosladi.‖
13
―О
ʻ
zbek tilida affiksal sinonimiya (sifat yasovchilar)‖ (Toshkent, 1981), ―О
ʻ
zbek 
tilida shaxs otlar yasovchi affikslar sinonimiyasi‖ (otlarning yasalishi, ot yasovchilar) Toshkent, 
1987), ―О
ʻ
zbek tilida affiksal sinonimiya (fe
ʼ
l yasalishi, fe
ʼ
l yasovchilar, fe
ʼ
l shakllari hosil 
qiluvchilar)‖ (Toshkent, 1992), ―О
ʻ
zbek tili morfemikasi‖ (Toshkent, 1992), ―О
ʻ
zbek tili gram-
matikasi‖ (Toshkent, 1999) kabi darsliklari chop etildi. Shuningdek, uslubshunoslik sohasidagi 
izlanishlarini tinimsiz davom ettirib, oliy о
ʻ
quv yurtlari talabalari uchun ―О
ʻ
zbek nutqi mada-
niyati va uslubiyat asoslari‖ (hammualliflikda, t., 1992) darsligi nashr etildi. ―О
ʻ
zbek nutqi ma-
daniyati va uslubiyat asoslari‖ (Toshkent, 1994), ‖О
ʻ
zbek nutqi madaniyati va uslubiyat asoslari 
va amaliyoti‖ (Toshkent, 1994), ―О
ʻ
zbek nutqi madaniyati va uslubiyati asoslari‖ (nifilologik 
fakultetlar talabalari uchun qо
ʻ
llanmaToshkent, 1996.), ‖О
ʻ
zbek nutqi madaniyati va uslubiyati 
amaliyoti‖ (ommabop qо
ʻ
llanma, Toshkent, 2003.), ―О
ʻ
zbek nutqi madaniyati va uslubiyat asos-
lari‖ (tо
ʻ
ldirilgan nashri, Toshkent, 2006.) kabi qator darsliklari,risolalari ilmiy jamoatchilikning 
va xorijdagi о
ʻ
zbek tili mutaxassislarining e
ʼ
tiborini tortdi. Xususan, ―Bayonlar tо
ʻ
plami‖ (5-9-
sinflar uchun Toshkent,1993.), ―5-9-sinflar uchun diktantlar tо
ʻ
plami‖ (Toshkent, 1996.) kabi 
qо
ʻ
llanmalar ona tilining imloviy va uslubiy xususiyatlari bilan qiziqqan va shug‗ullanayotgan 
umumta
ʼ
lim maktablari о
ʻ
qituvchilari hamda о
ʻ
quvchilari uchun muhim manba hisoblanadi. 
Shuning barobarida о
ʻ
zbek tili stilistikasi, nutq madaniyati muammolari ham olim tadqiqot-
larining asosini tashkil qiladi. Bu darslik, risola va о
ʻ
quv qо
ʻ
llanmalarning har biri ulkan ilmiy- 
amaliy va madaniy-ma
ʼ
rifiy qimmatga ega ekanligini alohida ta
ʼ
kidlashni istardik. 
Atoqli adabiyotshunos olim,filologiya fanlari doktori, О
ʻ
zbekiston Respblikasida xizmat 
kо
ʻ
rsatgan fan arbobi, professor Umarali Normatovning fikricha, ―Avvalo, Yormatjon ustoz 
tanlashda adashmadi. Tilshunoslik bobida bu sohaning piri Ayyub G‗ulomov, adabiyotshunoslik 
12
Tojiyev Yo. Adabiy tildan foydalanishga munosabat masalalari. O‗zbek tilshunosligi mamlakatimiz innovatsion taraqqiyoti 
ko‗zgusida. T.2011. 132-133-b 
13
Madayev o. ―Nasrulloyi‖ga shaydo olim. Universitetda muhrlangan lahzalar ―Sharq‖ t.2019. 203-204-b. 

---

20 
bobida esa bu sohaning chin qahramoni Ozod Sharafiddinov etagini mahkam tutdi. Shunday yо
ʻ
l 
tutib, kam bо
ʻ
lmadi. Eng muhimi, har ikki ustozga hayotligida ham, va vafotidan keyin ham 
cheksiz sadoqatini namoyon etdi, namoyon etishda davom etayotir. Yormatjon dо
ʻ
st tanlashda 
ham adashmadi. Uning sadoqatli dо
ʻ
stlari kо
ʻ
p. Ammo dо
ʻ
stlari bir safga tizilsa, eng oldinda 
Omonulla turadi.Hayot sinovlaridan о
ʻ
tgan bunday dо
ʻ
stlikka havas qilsa arziydi‖
14
. 
Janubiy Koreyalik Kim Byong Il professor Yo.Tojiyev rahbarligida ―Sifat yasovchi affiks-
lar, yasama sifatlar ma
ʼ
nodoshligi‖ mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. Ustoz-
ning olijanob insoniy fazilatlari, olim sifatidagi xolisligi va talabchanligi sababli ular о
ʻ
rtasidagi 
ilmiy muloqot dо
ʻ
stona munosabatga aylandi. Koreyalik tadqiqotchining ongu shuurida о
ʻ
zbek 
tilshunosligining ulkan namoyandasi, о
ʻ
zbek milliy qadriyatlarining bilimdoni Yormat muallim 
timsolida о
ʻ
zbek xalqiga, о
ʻ
zbek tiliga kuchli mehr-muhabbat va ehtirom uyg‗ondi. Kim Byong 
Il ona yurtiga qaytgach ustozining maslahatlari va tavsiyalariga binoan ―Koreyscha-о
ʻ
zbekcha 
lug‗at‖, ―Koreyscha-о
ʻ
zbekcha sо
ʻ
zlashgich‖lar tuzdi. Bugun О
ʻ
zbekistonga kelayotgan har bir 
koreyalik sayyohning chо
ʻ
ntagidan mazkur lug‗at joy oladi. Xorij mamlakatlarida yangilanayot-
gan О
ʻ
zbekistonning dо
ʻ
stlari va birodarlari soni kо
ʻ
payishida ham atoqli tilshunos olim, sho-
girdparvar ustoz Yormat Tojiyevning xizmatlari beqiyos. Ustoz О
ʻ
zbekiston Milliy universiteti 
professori, Guliston davlat universiteti huzuridagi ixtisoslashgan ilmiy kengash raisi sifatida 
mamlakatimizda yosh filolog kadrlar tayyorlash ishiga katta hissa qо
ʻ
shib kelmoqda. Uning shu 
paytgacha 200 dan ortiq ilmiy ishlari e
ʼ
lon qilingan. 
Muhtaram Prezidentimizning ―Bizning yoshlar, albatta, boshqa tilni bilish uchun sa
ʼ
y-
harakat qilsinlar, lekin avval о
ʻ
z ona tilini kо
ʻ
zlariga tо
ʻ
tiyo qilib, ehtirom kо
ʻ
rsatsinlar. Zero, о
ʻ
z 
tiliga sadoqat – bu vataniy ishdir‖
15
, degan sо
ʻ
zlari yangilanayotgan О
ʻ
zbekistonning oliy maq-
sadiga aylangan. Professor Yormat Tojiyev hamkasblari va shogirdlari bilan hamkorlikda ona 
tiliga sadoqatdek vataniy ish о
ʻ
sib kelayotgan yosh avlodning vijdoniy e
ʼ
tiqodiga aylanishi uchun 
fidokorona mehnat qilmoqda. Binobarin, ―Ta
ʼ
lim tizimining, hech istisnosiz, barcha bо
ʻ
g‗in-
larida, barcha bosqichlarida lug‗at bilan ishlashga, yoshlarning sо
ʻ
z boyligini oshirish, nutq ma-
daniyatini shakllantirishga jiddiy e
ʼ
tibor berish shu kunning eng asosiy vazifalaridan biri bо
ʻ
l-
moqda. Chunki,barkamol inson, yuksak ma
ʼ
naviyat shaxsning tilga bо
ʻ
lgan munosabatida, nut-
qida ham namoyon bо
ʻ
ladi.‖
16