O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

yaman-
liqdan yig„maq
 bо
ʻ
lur – Amri ma‘rufning ma‘nosi 
yaxshilikka undash
 bо
ʻ
lur, yana nahyi mun-
karning ma‘nosi 
yomonlikdan qaytarish
 bо
ʻ
lur.
Yoki ―Qisasi Rabg‗uziy‖dan olingan quyidagi hikoyatda ham yuqoridagiday usulni kо
ʻ
ra-
miz: 
Umar raziyallohu anhu aydi: ―Qaydin kelding?‖ teb. Aydi: ―Iroq elindin, ya‘ni Iroqdin 
keldim‖. Sо
ʻ
rdi: ―Ne sinо
ʻ
at‖ bilursan?‖ Aydi: ―
Hobikman”. Arab tilincha bо
ʻ
zchi bо
ʻ
lur.
 Yana 
sо
ʻ
rdi: «Na ishlarga kelding?» Aydi: «О
ʻ
granu keldim, ya‘ni ilm о
ʻ
rgangani keldim». 
Birinchi misolda muallif Mahmud Ali ibn as-Saroyi oyatning tarjimasini, ikkinchi misolda 
diniy istilohning о
ʻ
zbekcha talqinini,uchinchi misolda esa Rabg‗uziy sо
ʻ
zning talqini va izohini 
beryapti. Har uchala misolda ham bir maqsad qо
ʻ
yilgan – asar matnini kitobxonga lug‗atsiz va 
kimlarningdir talqinisiz tushunarli qilib yetkazishdir.
 «Uyimda bir mushugim bar. Bu gо
ʻ
shtlar-
ning g‗uddalarini yig‗ib bizning mushukka olib borg‗il deyar erdi, 
g„udda teb etning bezlarina 
ayturlar (216 b.) 

---

27 
Asar muallifining talqinidan kо
ʻ
rinadiki, u asarni yozish jarayonida, bir tomondan, keng 
ommani nazarda tutgan, ikkinchi tomondan, Rabg‗uziy ham, Mahmud Ali ibn as-Saroyi ham 
turkiy tilga, ya‘ni eski о
ʻ
zbek tiliga bо
ʻ
lgan muhabbbatini namoyish qilganlar. Muallifning bu 
maqsadini asarda keltirilgan arabcha oyatlarning о
ʻ
zbek tilida berilgan tarjimasi ham dalillaydi. 
Deyarli ―Nahjul-farodis‖ bilan bir davrda va bir о
ʻ
lkada yaratilgan ―Qisasi Rabg‗uziy‖da kel-
tirilgan arabcha oyatlarning о
ʻ
zbekchasi berilmagan, ammo yuqoridagiday arabcha sо
ʻ
zlarning 
tarjimasi berilgan, xolos.
О
ʻ
rni kelganda aytish kerakki, har ikkala ijodkorning matnni tushunishda keng ommani 
nazarda tutib shu yо
ʻ
lni tanlaganidan biz saboq chiqarishimiz kerak. Bugungi kunda gazeta va 
jurnallarda omma tushunmaydigan sо
ʻ
zlarni qalashtirib tashlayotgan jurnalistlar, mualliflar 
Rabg‗uziy bilan Saroyidan о
ʻ
rgansalar ma‘qul ish bо
ʻ
lardi. Masalan, turli rasmiy hujjatlarda, om-
mamiy axborot vositalarida 
monitoring qilmoq
degan ibora kо
ʻ
p gapiriladi, ammo omma 
monitoring nima ekanini tushunadimi? Yо
ʻ
q tushunmaydi. Bu sо
ʻ
zning ruscha ―Vikipediya‖da 
batafsil izohi berilgan. О
ʻ
zbekchaga tarjima qilsak, ―doimiy ravishda kuzatib borish‖ ma‘nosini 
bildiradi. SHu iborani monitoring qilmoq iborasi о
ʻ
rniga kiritsak, maqsadga erishish mumkin-ku! 
Faqat hafsala kerak. 
Yuqoridagi har ikkala asarning asosan sof turkiy sо
ʻ
zlardan iborat ekani xuddi Qoraxoniylar 
saltanati mahsuli bо
ʻ
lgan ―Qutadg‗u bilig‖ni eslatadi. ―Qutadg‗u bilig‖da ham olti mingdan ortiq 
sо
ʻ
z qо
ʻ
llangani holda, shundan yuzga yaqini arab va fors sо
ʻ
zlari, qolgani turkiy sо
ʻ
zlardir. 
Zotan, ―Qutadg‗u bilig‖ Qoraxoniylar sulolasida amal qilgan xon yoki xoqoniya tiliga asos-
langan bо
ʻ
lsa, Oltin О
ʻ
rda turkiy adabiy tili, bir tomondan, Qoraxoniylar davri adabiy tilining da-
vomi, ikkinchi tomondan, qipchoq va о
ʻ
g‗uz tillari Oltin О
ʻ
rdada yagona adabiy tilning shakl-
lanishiga xizmat qildi. Qoraxoniylar sulolasidagi xon tili Oltin О
ʻ
rda adabiy tiliga ta‘sir etganini 
ham e‘tirof etishimiz kerak. Zotan ―Qutadg‗u bilig‖ Oltin О
ʻ
rdada ma‘lum va mashhur bо
ʻ
lganini 
kо
ʻ
rsatadigan dalillar bor. Jumladan, Oltin О
ʻ
rdaning ma‘muriy markazlaridan biri Saroychiqda 
(Urol daryosi yaqinida) arxeologik qazuvlar natijasida bir xum topilgan. Xumga ―Qutadg‗u 
bilig‖dan bir parcha bitilgan ekan. Bu kichik dalil Oltin О
ʻ
rdaga Qoraxoniylar sulolasidagi turkiy 
tilning ta‘sirini hamda mavqeyini kо
ʻ
rsatishga xizmat qiladi. 
Umuman olganda, Oltin О
ʻ
rda davlatidagi turkiy adabiy til mavqei jihatdan о
ʻ
zidan oldingi 
Qoraxoniylar davridagi adabiy tildan mavqe jihatdan birmuncha yuqoriroq ekani kо
ʻ
rinadi. 
Misrda 1250-yildan 1516-1517-yilgacha hukm surgan Misr mamluklar davlatida ham eski о
ʻ
z-
bek tili hukmron tilga aylangan edi. Sayfi Saroyining ―Gulistoni bit-turkiy‖ asari va uning za-
mondoshlari asarlari Oltin О
ʻ
rdadagi eski о
ʻ
zbek tilining davomidir. Kelgusida Oltin О
ʻ
rda ada-
biy tili haqida maxsus tadqiqotlar olib borilishi kerak. Zotan, u davlatda amalda bо
ʻ
lgan til eski 
о
ʻ
zbek tilining aynan о
ʻ
zi, ya‘ni Oltin О
ʻ
rdada va Misr mamluklar davlatida yaratilgan asarlarga 
kо
ʻ
proq biz, о
ʻ
zbek xalqi da‘vogarmiz. Sayfi Saroyining ―Gulistoni bit-turkiy‖ asarining va uning 
Misr mamluklar davlatida ijod qilgan zamondoshlarining asarlari tili fikrimizga dalildir.