O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

3. Turkologiya – о
ʻ
zbek tili ravnaqi uchun asosiy omil 
Madaniy-tarixiy aloqalar tillarning boyishi uchun muhim omillardan biridir. Masalan, slav-
yan tillarida bir qator turkiycha sо
ʻ
zlarning borligini bilamiz: 
kirpich, ayva, yopinchiq, 
va h. Yoki 
kelib chiqishi turkiycha bо
ʻ
lgan slavyan tilidagi bir qator familiyalar ham turkologiya uchun, 
jumladan, о
ʻ
zbek tilshunosligi uchun yangilik emas. Slavyan tillariga oid yozma yodgorliklarda 
bu sо
ʻ
zlarning mavjudligi bugun yangilik bо
ʻ
lmay qoldi. Qolaversa, mashhur rus turkologi 
N.A.Baskakovning 1974 yili nashr etilgan ―Sharqiy slavyan tillarida turkiycha sо
ʻ
zlar‖ 
(Tyurkizmы v vostochno-tyurkskix yazыkax) nomli kitobi, yana uning 1979-yili chop etilgan 
―Turkiychadan kelib chiqqan ruscha familiyalar‖ (Russkie familii tyurkskogo proisxojdeniya) 
nomli kitoblari bizning bu sohadagi g‗ira-shira tasavvurlarimizni tо
ʻ
ldiradi. ―Sharqiy slavyan‖ 
degan nom rus, ukrain va belorus xalqlari va ularning tillariga nisbatan qо
ʻ
llanadi. N.A.Baskakov 
slavyan, jumladan, rus tilidagi turkiycha sо
ʻ
zlarning hammasini о
ʻ
rganib, bizga taqdim qilgan, 
degan qarashlardan voz kechish kerak. Slavyan tillaridan joy nomlari, suv obyektlari, qushlar va 
hayvonot olami nomlarining turkiycha variantlari ham borki, N.A.Baskakovning ishlarini davom 
ettirib ularni ham о
ʻ
rganish, shu tariqa о
ʻ
zbek tilshunosligining obyektini kengaytirish zarurati 
bor. Bu jihatdan XVIII-XIX asrdagi rus sharqshunoslarining ishlari ibratlidir. Ular о
ʻ
z tadqiqot 
rejalariga rus tilidagi turkiy sо
ʻ
zlarni va о
ʻ
z navbatida turkiy tillardagi ruscha sо
ʻ
zlarni 

---

25 
о
ʻ
rganishni zarurat sifatida kiritganlar. Jumladan, XVIII asrda faoliyat yuritgan V.N.Tatishchev, 
V.Tuzovning ishlari bu jihatdan diqqatga sazovor. Masalan, V.N.Tatishchev ―Leksikon‖ (1793) 
nomli kitobda о
ʻ
sha davr ilmiy tahlil darajasida kelib chiqishi turkiycha bо
ʻ
lgan anchagina 
sо
ʻ
zlarning talqinini keltirgan. Umuman, bu davrdagi turkiy tillarni, xususan, о
ʻ
zbek tilini 
Rossiyada о
ʻ
rganishga rag‗bat kuchli bо
ʻ
lgan.
Shunday bо
ʻ
lgani holda, XX asrda A.N.Kononov, S.N.Ivanov, A.M.Shcherbak kabi olim-
larning zamonaviy о
ʻ
zbek tili, о
ʻ
zbek tili tarixiga oid qо
ʻ
llanma, darslik va monografiyalari biz-
ning tilimizni Rossiyada о
ʻ
rganishga katta hissa bо
ʻ
lib qо
ʻ
shilganini alohida qayd etishni istar 
edik. Bugungi kunda yuqorida nomlari keltirilgan turkologlar qatorida Rossiyada о
ʻ
zbek tiliga 
muhabbat bormi degan savol tug‗iladi. 
Qadimgi slavyan yozma yodgorliklari ma‘lum bir davrda turkiy tillarning ravnaqini kо
ʻ
r-
satishga asosiy dalillardan biridir. О
ʻ
tgan asrning 60-70-yillarida qozoq shoiri va olimi O‗ljas 
Sulaymonov slavyan xalqlariga mansub ―Igor jangnomasi‖ni tadqiq etib, bu noyob yodgorlik asli 
Dashti Qipchoq xalqining (Shayboniyxon Dashti Qipchoqda о
ʻ
zbek davlatiga asos solgan 
Abulxayrixonning nabirasi edi) badiiy tafakkuri mahsuli ekanini, bu epik yodgorlikni turkiy 
tildan slavyan tiliga ag‗dargan tarjimonning qadimgi turkiy tilni – eski о
ʻ
zbek tilini bilish dara-
jasi va tarjima jarayonida kо
ʻ
p xatolarga yо
ʻ
l qо
ʻ
yganini chuqur tahlil qilgan edi. 
Shu о
ʻ
rinda ―Igor jangnomasi‖ yaratilgan о
ʻ
lka Dashti Qipchoq ekanini va Oltin О
ʻ
rda 
davlati Dashti Qipchoq zaminida paydo bо
ʻ
lganini aytib о
ʻ
tishimiz kerak. Mirzo Ulug‗bek ―Tо
ʻ
rt 
ulus tarixi‖ asarida О
ʻ
zbekxonning о
ʻ
g‗li Jonibek xon hukmronligi tо
ʻ
g‗risida sо
ʻ
z yuritar ekan, 
uning xudojо
ʻ
y odam, insonlardagi fazilatlarni qadrlaydigan hukmdor ekanini aytadi. Oltin О
ʻ
r-
dani Dashti Qipchoq nomi bilan ataydi. О
ʻ
zbekxonning hukmronligi yillarida