O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

 
 
 
NUTQIY AKT VOQEYLANISHIDA MAQOLLARNING
TUTGAN O
ʻ
RNI MASALASI 
 
A.Ahrorov,
GulDU o
ʻ
qituvchisi
 
XX asr boshlarida nutqning shakllanishi, shuningdek, o
ʻ
zaro aloqa jarayonida til birliklari-
ning qo
ʻ
llanishi bilan bog
ʻ
liq masalalar, asosan, nutqni til bilan taqqoslashda, ma‘lumotlarni saq-
lash va yetkazishga mo
ʻ
ljallangan belgilarning samarali tizimi sifatida tadqiq etildi. O
ʻ
tgan 
asrning ikkinchi yarmida til haqidagi tushunchalarning faoliyatga bog
ʻ
lanishiga ko
ʻ
proq e‘tibor 
berila boshlandi. Tilga so
ʻ
zlovchi va tinglovchining o
ʻ
zaro ta‘sir turi sifatida qarash kuchaydi. 
Boshqacha aytganda, tilning so
ʻ
zlovchi va tinglovchi munosabatisiz mavjud bo
ʻ
la olmasligi, 
ularning bir-biriga ta‘sirisiz, munosabatisiz nutqning o
ʻ
zi ham mavjud bo
ʻ
la olmasligi masalasi 
idrokdan, amaliy faoliyatda namoyon etilishga yuz tutdi. Nutqiy faoliyat subyekti psixologik va 
ijtimoiy tavsiflarni yetkazuvchi sifatida o
ʻ
rganishga kirishildi. Ma‘lumki, til va nutqqa nisbatan 
bunday yondashuv asosida nutqiy aktlar nazariyasi yotadi. 

---

75 
O
ʻ
zbek tilshunosligida nutqiy aktlar va ular haqida bildirilgan fikrlar bo
ʻ
yicha bir qator ishlar 
tilga olinadi
46
. Tilshunos olim Sh.Safarov nutqiy akt tushunchasi mohiyatini quyidagicha izoh-
laydi: ―Tilning mavjudligi insonlarning so
ʻ
zlash yoki yozish harakatlarini bajarishi bilan bog
ʻ
liq-
dir. Bu harakatlarning bajarilishi jarayonida lisoniy birliklar (birinchi o
ʻ
rinda – gap) asl ma‘no-
sidan tashqari, tasdiqlash, buyurish, ogohlantirish, va‘da berish kabi mazmunni ifodalash imko-
niyatini namoyon qiladi. Bu ma‘nolar so
ʻ
zlovchi shaxs tomonidan bajarilayotgan nutqiy faoliyat 
natijasidir. Demak, nutqiy akt so
ʻ
zlovchining ma‘lum muhitda, aniq maqsadda tinglovchiga liso-
niy murojaatidir‖
47
. Maqollar ham tasdiqlash (―
Do
ʻ
sting ham til, dushmaning ham til
‖; ―
So
ʻ
zning 
boyligi, odamning chiroyligi
‖), buyurish (―
Aytar so
ʻ
zni ayt, aytmas so
ʻ
zdan qayt
‖; ―
Nonni katta 
tishlasang ham, gapni katta gapirma
‖), ogohlantirish (―
Mushugingni ―pisht‖ dema, mehmo-
ningga tegar
‖) kabi mazmun ifodalab, shu mazmunli matnlarni, nutqiy aktlarni shakllantirishga 
xizmat qiladi.
Keyin kelinposhshaning oyoq-qo
ʻ
li chaqqon emasligi, latta-puttaga o
ʻ
chligi, kir yuvganda 
teskari siqishi, xullas, nimaiki aybi bo
ʻ
lsa, hammasi doston bo
ʻ
ldi. Elmira hasratini kimga ayti-
shni bilmasdi. Ota-onasiga gapirsa,