O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

Adabiyotlar 
1.
Баранов А.Н. Введение в прикладную лингвистику. - М.: Эдиториал УРСС, 2001.-
С.61. 
2.
Rahimov A. Kompyuter lingvistikasi asoslari.-Toshkent: Akademnashr, 2011.-B.4. 
3.
Гальскова Н.Д. Еще раз о лингводидактике / Н.Д. Гальскова // Иностранные языки 
в школе. 2008. - № 8. - С. 2. 
4.
Po
ʻ
latov A., Muhamedova S. Kompyuter lingvistikasi. - Toshkent, 2007. 
5.
 
http:www.corpus.leeds.ac.uk/list.html 
6.
 
http://www.wikipedia.org/wiki/corpus linguistics 
7.
http://ruscorpora.ru; http://ruscorpora.ru 
 
KOMMUNIKATIV TO
ʻ
SIQ LINGVOPRAGMATIK MUAMMO SIFATIDA 
 
Sh.Atamuradov,
ToshDO
ʻ
TAU tadqiqotchisi 
Lingvistik pragmatikaning diqqatga sazovor masalalaridan biri kommunikativ-pragmatik 
to
ʻ
siq muammosidir. Pragmatik to
ʻ
siq matndagi propozitsiya mazmunining to
ʻ
g
ʻ
ri va aniq ang-
lanishiga ―xalaqit qiluvchi‖, so
ʻ
zlovchi tomonidan til birliklarining nome‘yoriy holatda ifoda-
lanishi, tinglovchining kontekst yoki nutq vaziyatida qo
ʻ
llanilayotgan ifoda, nazarda tutilayotgan 
propozitsiya mazmuni yuzasidan yetarli bilimga (ma‘lumotga) ega emasligi oqibatida yuzaga ke-
luvchi va kommunikativ muvaffaqiyatsizlikka sabab bo
ʻ
luvchi hodisadir. 
Pragmalingvistikada kommunikativ-pragmatik to
ʻ
siq muammosi R.R.Gelgard, L.A.Kiseleva, 
I.V.Chernigova, Y.V.Sadovskaya va boshqa tadqiqotchilar tomonidan maxsus o
ʻ
rganilgan.
52
O
ʻ
zbek tilshunosligida bu masalaga dastlab M.Hakimov munosabat bildirdi. Olim pragmatik 
to
ʻ
siqni uslubiy vosita sifatida tekshirar ekan, uning me‘yorsiz talaffuz, nome‘yoriy so
ʻ
z qo
ʻ
llash, 
grammatik shakl va qurilmalarning me‘yorsiz bog
ʻ
lanishi, funksional uslubning me‘yorsiz qo
ʻ
l-
lanilishi natijasida yuzaga kelishini qayd etadi.
53
Nutqiy faoliyatda kommunikativ-pragmatik to
ʻ
siqning yuzaga kelish sabablarini aniqlashda 
muloqot ishtirokchilarining yosh jihati ham ahamiyatga molik. O
ʻ
zbek pragmalingvistikasida 
masalaning bu jihatiga alohida e‘tibor qaratilgan. Bu boradagi nazariy qarashlar M.Qurbonova 
tomonidan amalga oshirilgan lingvopragmatik tadqiqotda o
ʻ
z ifodasini topgan. Bunda bolalar 
nutqida pragmatik to
ʻ
siqning paydo bo
ʻ
lishi va ular tomonidan o
ʻ
zgalar nutqining pragmatik 
to
ʻ
siq sifatida qabul qilinishi bilan bog
ʻ
liq muammolar yoritilgan.
54
Pragmatik to
ʻ
siq hodisasining o
ʻ
zbek tilshunosligida ilmiy-nazariy jihatdan maxsus o
ʻ
rga-
nilmaganligi, pragmatik to
ʻ
siqni yuzaga keltiruvchi omillar doirasining kengligi ushbu hodisani 
pragmalingvistikaning dolzarb muammolaridan biri sifatida monografik planda tadqiq qilishni 
talab etadi. 
Kommunikativ faoliyatning qay darajada amalga oshishi muloqot ishtirokchilarining nutq 
vaziyatidagi psixofiziologik holati, lisoniy-intellektual salohiyati, ijtimoiy belgilari hamda o
ʻ
zaro 
munosabatlariga bog
ʻ
liq. Nutq ishtirokchilari ijtimoiy, ruhiy va intellektual jihatdan bir-biriga 
52
Гелгард Р.Р. Помехи в понимании речевых сообщений // Русский язык в школе. 1968. №3. – С.3-9; Киселева Л.А. 
Вопросы теории речевого воздействия. – Л., 1978. – С.135-136; Чернигова И.В. Нейтрализация коммуникативно-
прагматических помех в тексте издательского предисловия к французским художественным произведениям XVI-XVII 
веков. http://cyberleninka.ru/article/n/; Садовская Ю.В. Коммуникативные помехи в детской речи. http://cyberleninka.ru 
/article/n/kommunikativnye-pomehi-v-detskoy-rechi#ixzz4fWslT4Lp 
53
Hakimov M. O‗zbek pragmalingvistikasi asoslari. – Toshkent: Akademnashr, 2013. – B.155. 
54
Qurbonova M. O‗zbek bolalari nutqining pragmalingvistik aspekti. – Toshkent: Adabiyot uchqunlari, 2018. – B.44. 

---

85 
qay darajada yaqin bo
ʻ
lsa, kommunikativ faoliyat shu darajada samarali va muvaffaqiyatli amal-
ga oshadi. Aks holda nutqiy faoliyat muvaffaqiyatsiz kechadi. E‘tibor berilsa, jamiyatda turli ji-
hatlari bilan bir-biridan farqlanuvchi kishilarning o
ʻ
zaro muloqotga kirishishi muayyan nutqiy 
vaziyatda yuzaga keladigan pragmatik to
ʻ
siq ko
ʻ
lamining naqadar keng bo
ʻ
lishi mumkinligi ha-
qida tasavvur uyg
ʻ
otadi. Ya‘ni nutqning ijtimoiy-differensial xoslanishi natijasida yuzaga keladi-
gan pragmatik to
ʻ
siq muloqot vaziyatida turlicha namoyon bo
ʻ
ladi.
Pragmatik to
ʻ
siq so
ʻ
zlovchi va tinglovchi o
ʻ
rtasidagi kommunikativ munosabat ta‘sirida 
yuzaga kelgani sababli, avvalo, uning ikki tomonlama xarakterga ega ekanini qayd etish lozim. 
Boshqacha qilib aytganda, bu hodisa bir tomondan, so
ʻ
zlovchining tildan noto
ʻ
g
ʻ
ri foydalanishi 
natijasida yuzaga kelsa, ikkinchi tomondan, tinglovchining so
ʻ
zlovchi nazarda tutayotgan ifoda 
mazmunini umuman anglamasligi, ba‘zan esa qisman yoki butunlay noto
ʻ
g
ʻ
ri tushunishi natija-
sida sodir bo
ʻ
ladi. Yuqorida ta‘kidlanganidek, kommunikantlarning o
ʻ
zaro o
ʻ
xshash yoki farqli 
xususiyatlarga egaligi pragmatik to
ʻ
siqning hosil bo
ʻ
lishida muhim omil sanaladi. Masalan, biri 
bola, ikkinchisi katta yoshli kishi bo
ʻ
lgan muloqot ishtirokchilari o
ʻ
rtasida tengdosh kommuni-
kantlarga nisbatan pragmatik to
ʻ
siqning kelib chiqish ehtimoli yuqoriroq bo
ʻ
ladi.
Ayniqsa, bir-birining tili haqida umuman ma‘lumotga ega bo
ʻ
lmagan, farqli tillarda so
ʻ
z-
lashuvchi kishilar o
ʻ
rtasida ijtimoiy munosabatning o
ʻ
rnatilishi va amalga oshishi deyarli imkon-
siz. Til bilmaslik omili ular o
ʻ
rtasida samarali (muvaffaqiyatli) aloqa-aralashuvning amalga oshi-
shiga yo
ʻ
l qo
ʻ
ymaydi. Qarindosh (yaqin) bo
ʻ
lgan tillar vakillarining o
ʻ
zaro muloqotida esa kom-
munikativ munosabat muvaffaqiyatli bo
ʻ
lmasa-da, muayyan darajada amalga oshadi. Bu vazi-
yatda ham lisoniy omil asosiy rolni bajaradi. Shuningdek, nolisoniy omillar ham pragmatik to
ʻ-
siqni yuzaga keltirib, kommunikativ muvaffaqiyatsizlikka sabab bo
ʻ
ladi. Bu holat o
ʻ
zaro qarin-
dosh bo
ʻ
lgan o
ʻ
zbek va turk tillari materiallarini qiyosiy tahlil qilish jarayonida yaqqol ko
ʻ
zga 
tashlanadi. Quyida bu haqdagi mulohazalarimizni bayon etamiz. 
Ma‘lumki, o
ʻ
zbek va turk tilining umumiy va o
ʻ
xshash jihatlari talaygina. Biz ko
ʻ
pincha turk 
tiliga o
ʻ
rganilishi eng oson til sifatida qaraymiz. Aslida ham shunday. Boshqa tillar bilan qiyos-
langanda bu fikr o
ʻ
zini oqlaydi. Shuning uchun ham qardosh turklar bilan oddiy muloqot jara-
yonida tarjimonga ehtiyoj sezilmaydi. Nazarda tutilayotgan fikr adresatga bir amallab tushun-
tirishga erishiladi. Biroq ana shu ―amallab‖ so
ʻ
zining o
ʻ
zidan muloqot jarayonida bir necha marta 
pragmatik to
ʻ
siqqa duch kelinishini anglash qiyin emas.
Qardosh xalqlar vakillarining o
ʻ
zaro muloqoti jarayonida pragmatik to
ʻ
siq hosil qilib, kom-
munikativ muvaffaqiyatsizlikka sabab bo
ʻ
luvchi asosiy omil kommunikantlar tillarining o
ʻ
zaro 
yaqinligidir. Ya‘ni biz har qancha harakat qilsak ham, o
ʻ
zimiz uchun butunlay notanish bo
ʻ
lgan 
tilda so
ʻ
zlashuvchi kishiga fikrimizni bayon qilib bera olmaymiz. Buning uchun o
ʻ
sha tilni 
bilishimiz, uning ma‘lum xususiyatlaridan xabardor bo
ʻ
lishimiz kerak. Aksincha, milliy tilimizga 
yaqin bo
ʻ
lgan til, xususan, turk tili vakili bilan muloqotga kirishar ekanmiz, turk tilini bilmasak-
da, o
ʻ
z tilimizda so
ʻ
zlab, fikrimizni unga yetkazishga harakat qilamiz. Aniqrog
ʻ
i, bu holatda ko
ʻ-
pincha o
ʻ
zbek tilidagi so
ʻ
zni turkcha talaffuz bilan ifodalashga urinamiz va pragmatik to
ʻ
siqning 
yuzaga kelishiga sababchi bo
ʻ
lamiz. Chunki nutqimizda qo
ʻ
llanilayotgan birliklar biz nazarda 
tutgan ma‘noni bilirmasligi, natijada, fikr-hukm butunlay o
ʻ
zgacha mazmun-mohiyat kasb etishi 
mumkin. Masalan, 
İnsanlar