O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

Adabiyotlar
1.
Алишер Навоий. Хамса. - Тошкент, ЎзСССР ФА нашриѐти, 1960 
2.
Ойбек. Мукаммал асарлар тўплами. Ўн учинчи том. Тошкент: Фан, 1979. 
3.
Ғаниева С. Алишер Навоий. – Т.: Фан, 1968. 
ALISHER NAVOIY “HAYRATU-L-ABROR” DOSTONI
OLIM SHARAFIDDINOV TALQINIDA 
 
M.Ataniyazova, 
 Qoraqalpoq DU katta о
ʻ
qituvchisi 
 
 
Annotatsiya:
 
Ushbu ilmiy maqola Alisher Navoiy qalamiga mansub ―Hayratu-l-abror‖ 
dostonining Olim SHarafiddinov tomonidan о
ʻ
rganilishi masalasiga bag‗ishlanadi. Unda 
―Xamsa‖ning birinchi dostoniga xos bо
ʻ
lgan xususiyatlar, doston strukturasi, g‗oyaviy-badiiy 
olami haqida adabiyotshunos qarashlari tahlil etiladi. Shu bilan birga xamsanavislik an‘anasi 
bilan bog‗liq ayrim masalalarga e‘tibor qaratiladi.
Kalit sо
ʻ
zlar: 
Sharq adabiyoti, ―Xamsa‖, an‘analar, doston janri, masnaviy, adabiyotshu-
noslik, Olim Sharafiddinov, talqin,
 
yangi davr.
Bugungi kunlarga qadar badiiy ijod olamida xamsanavislik singari mazmun va strukturaviy 
jihatlardan keng qamrovli adabiy hodisaga duch kelinmaydi. Sharq-islom madaniyati tarixida 
mavjud bо
ʻ
lgan qissachilik, tafsirchilik kabi sohalardan keyin badiiy tafakkur dunyosida mas-
naviy shakllarida yuzaga kelgan asarlar olam va odam muammolarini taftish etish borasida niho-
yatda katta yutuq hisoblanadi. Ayniqsa, Sharq adabiyotida xamsa-beshlik an‘ana sifatida vujudga 

---

226 
kelishi bilan badiiy-estetik tafakkur, falsafiy-axloqiy qarashlar hamda ijtimoiy-hayotiy masalalar 
negizida ulkan о
ʻ
zgarishlar yuzaga keladi. Natijada hayotni tushunish, dunyoga boshqacha nuqtai 
nazar bilan boqish, insonni koinot markazi sifatida anglash, kо
ʻ
ngil va ruh erkinligini his etish 
tuyg‗udan voqelikka aylanadi. Ayni vaqtda ―Xamsa‖ an‘ana va yangilik bо
ʻ
lib, turli shakllarda, 
uslublarda insoniyat ma‘naviy-estetik va ruhoniy-hissiy ehtiyojlarini tom ma‘noda qanoatlantirib 
keldi. Gap shundaki, XX asrning dolg‗ali о
ʻ
tgan birinchi choragi tugab ikkinchi choragi 
boshlanishida mana shu an‘analarga munosabatda murakkab holat kuzatiladi. Asr boshida yuz 
bergan tala-tо
ʻ
plar, va ayniqsa, shо
ʻ
rolar davrining ilk qadamlari, hech bir qadriyatni tan 
olmaydigan manfur siyosatning kirdikorlari mumtoz an‘analarni ham о
ʻ
z zug‗umiga oldi. Biroq 
shunday qaltis vaziyatda ham adabiyot ilmi hayotdan butunlay chetda qolmadi, asl voqelik va 
ilm haqiqatini zamoniga moslashtirib bо
ʻ
lsa-da, aytishga harakat qildi. Sharq mumtoz adabiyoti 
haqida gap ketganda kо
ʻ
z о
ʻ
ngimizga dastavval hazrat Alisher Navoiy fenomeni keladi, uning 
dostonlari va she‘riyati namoyon bо
ʻ
ladi. О
ʻ
zbek adabiyoti kabi adabiyotshunosligi va badiiy-
estetik qarashlari taraqqiyoti ham shu ulug‗ siymo bilan bog‗liqdir. Shu bilan birgalikda XV asr 
jahon adabiy-falsafiy tafakkuri yuksalishida Alisher Navoiy muhim о
ʻ
rin tutadi. Alisher Navoiy 
tavallud sanasining 500 yilligi arafalarida navoiyshunoslik xalqaro miqyos kasb etadi. Sobiq 
ittifoq davri adabiyot ilmining taniqli namoyondalaridan Sadriddin Ayniy, Evgeniy Eduardovich 
Bertels, Abdurahmon Sa‘diy, Oybek, Hamid Olimjon, Maqsud Shayxzoda, Izzat Sultonovlar bu 
buyuk shoir haqida alohida tadqiqotlar yaratdilar. Shular safida adabiyotshunos Olim 
Sharafiddinov nomi ham faxr bilan tilga olinadi. E‘tiborli tomoni shundaki, ushbu navoiyshu-
noslik borasida yaratilgan tadqiqotlarda xamsachilik va Alisher Navoiy ―Xamsa‖si talqinlari 
etakchilik qiladi. Jumladan, adabiyotshunos Olim (Saidolim) Sharafiddinov ilmiy izlanishlari 
mahsuli bо
ʻ
lgan ―Alisher Navoiy‖ monografiyasining ham asosiy qismi mana shu masalaga 
bag‗ishlanadi. Olim dastlab xamsa an‘anasi haqida muxtasar fikr yuritadi, keyin esa Alisher 
Navoiy ―Xamsa‖ asariga kirgan dostonlar tо
ʻ
g‗risida alohida sо
ʻ
z yuritadi. Bu usul boshqa 
navoiyshunos va xamsashunoslar tadqiqot yо
ʻ
nalishlarini takrorlamaydi. Masalan, Sadriddin 
Ayniy ―Alisher Navoiy‖[5], Izzat Sulton ―Navoiyning qalb daftari‖[6] asarlarida shoir dostonlari 
alohida sarlavha va bо
ʻ
limlarda tadqiq etilmaydi, balki bir faslda atroflicha ochib beriladi. Xuddi 
shunday ―Hayrat-ul abror‖ dostoni ham aynan shu nomdagi sarlavhada tahlil qilinadi. Keyin-
chalik navoiyshunoslik taraqqiyoti davomida Alisher Navoiyning har bir dostoni haqida maxsus 
tadqiqotlar vujudga keladi. Xususan, akademik A.Qayumov har bir dostonga bag‗ishlangan 
alohida monografiyalar yaratdi. Olim SHarafiddinov xamsa-beshlik haqida sо
ʻ
z yuritganda 
Nizomiy Ganjaviy faoliyatiga urg‗u beradi. U masnaviy-dostonchilikda Nizomiy Ganjaviy kо
ʻ
r-
satgan yuksak mahoratni olqishlaydi va xamsachilik an‘anasi asoschisi sifatida ―Sharq adabi-
yotini balandga kо
ʻ
targanligini‖ ta‘kidlaydi. ―Nizomiydan sо
ʻ
ng, - deydi u, ―Panj ganj‖, ―Xamsa‖ 
nomi berilgan bu beshta doston shoirlar orasida keng rag‗bat qozondi. Shoirlar о
ʻ
z kuchlarini 
sinash uchun Nizomiy ―Xamsa‖siga ergashib, ―Xamsa‖lar yaratdilar. Shoir Xusrav Dehlaviy va 
Abdurahmon Jomiylar yaratib qoldirgan ―Hasht behisht‖ va ―Haft avrang‖lar xamsachilik 
tarixida yuksak san‘at asarlari hisoblanadi‖[3.104]. Adabiyotshunos Alisher Navoiy ham ana shu 
an‘anani davom ettirib, о
ʻ
zbek tilida ―original va о
ʻ
lmas‖ asar ijod etganligini qayd etadi. 
SHuningdek, olim xamsachilik qoidalari haqida hozirgi kunlarda ham о
ʻ
z ahamiyatini yо
ʻ
qot-
magan diqqatga sazavor fikr-mulohazalarni о
ʻ
rtaga tashlaydi. Uning e‘tiroficha, ―Nizomiy besh 
dostoni bilan ―Xamsa‖ yaratish qat‘iy bir tus olgan‖, ―Adabiyot nazariyotchilari... ―Xamsa‖ 
yozishning bir qancha qoidalarini ilgari surgan‖, ―shoir asl mavzuga kirishmasdan oldin bir 
qancha ta‘rif va tavsiflarni о
ʻ
z ichiga olgan umumiy bir muqaddima – ―debocha‖ yozishi... 
debocha tavhid, munojot, na‘t, me‘roj ta‘rifi, zamon podshohi madhi, sо
ʻ
z va sо
ʻ
z egalari ta‘rifi, 
о
ʻ
g‗liga nasihat, kitob nazmining sababi kabi boblardan iborat bо
ʻ
lishi kerak edi‖ [О
ʻ
sha 

---

227 
manba.104]. Bu xamsachilik qoidalarida birinchi masala bо
ʻ
lsa, ikkinchidan, keyingi davrlarda 
xamsa janriga xos umumiy ta‘riflar ham vujudga keldiki, unda g‗oyaviy-badiiy jihatlardan о
ʻ
zaro 
bog‗langan dostonlar silsilasi ana shu beshlik janrini tashkil etishi qayd etiladi. Shu ma‘noda 
Olim Sharafiddinov ham boshqa xamsashunoslar singari avvalo Alisher Navoiy ―Xamsa‖si 
tarkibiga e‘tibor qaratadi. Unda xamsa-beshliklar birinchi dostoni ijtimoiy-falsafiy, axloqiy-
didaktik masalalarni о
ʻ
z ichiga olgan hamda yagona syujet liniyasiga ega bо
ʻ
lmagan asar bilan 
boshlanishi zarurligi ham shu an‘ana qonuniyati ekanligi uqtiriladi. Shu nuqtayi nazardan olim 
e‘tiroficha, ―Hayrat-ul abror‖ о
ʻ
ziga xos falsafiy-didaktik doston bо
ʻ
lib, zamonasining turli ijti-
moiy-siyosiy masalalarini va shoirning ijtimoiy-axloq tо
ʻ
g‗risidagi qarashlarini, muhokamalarini 
ifodalaydi‖[О
ʻ
sha manba.105]. Diqqatga sazavorligi shundaki, Sharqda bu tip falsafiy-axloqiy 
muammolar talqiniga bag‗ishlangan asarlar silsilasi xamsachilik bilan birga alohida an‘ana 
sifatida keng tarqalgan edi. Olim Sharafiddinov ulardan Sanoiy qalamiga mansub ―Hadiqatul-
haqiqat‖ni, Nizomiyning ―Maxzanul-asror‖ini, Dehlaviyning ―Matlaul-anvor‖ini, Jomiyning 
―Tuhfatul-ahror‖larini tilga olib о
ʻ
tadi. Ushbu asarlar kompozitsiyasida ―Hayrat-ul abror‖ kabi 
an‘ana mavjud edi. Adabiyotshunos doston poetik strukturasiga yaxlit tarzda izoh beradi. 
Jumladan, u ―doston umumiy traditsion muqaddima bilan boshlanadi. Bu muqaddima: hamd, 
tо
ʻ
rt munojot, besh na‘t, Nizomiy va Xusrav Dehlaviy madhi, Jomiy madhi, sо
ʻ
z ta‘rifi, sо
ʻ
z va 
mazmun masalasi, Sulton Husayn madhi, kо
ʻ
ngil ta‘rifi, uch hayrat, Bahovaddin Naqshband 
madhi kabi bо
ʻ
limlarni о
ʻ
z ichiga oladi. Shoir bularning bir qismida diniy qoidalar tо
ʻ
g‗risida 
sо
ʻ
zlaydi va о
ʻ
z davrida rasmiy diniy ta‘limot tusini olgan va sо
ʻ
fizmning bir tarmog‗i bо
ʻ
lgan 
naqshbandiylikka munosabatini bayon qiladi. Ayniqsa, munojot va hayratlar olamning paydo 
bо
ʻ
lishi, insonning yaratilishi, uning erda tutgan о
ʻ
rni singari falsafiy masalalarga bag‗ishlan-
gandir. Ularda Navoiy sо
ʻ
fizmning dunyoga panteistik qarash konsepsiyasini beradi, ―vujudi 
mutlaq‖, ―husni mutlaq‖, ―adam‖, ―fano‖ terminlarining mazmunini obrazli ravishda ifodalaydi‖, 
- deydi [О
ʻ
sha manba.105]. Bundan kо
ʻ
rinadiki, Alisher Navoiy ―Xamsa‖siga kiruvchi dostonlar 
Sharq-islom falsafasi, tasavvuf ta‘limoti uchun ulkan epik manba ekanligi ilk navoiyshunoslikka 
ham ma‘lum edi. Ayni e‘tiroflarda masalaga xolis yondashilgan bо
ʻ
lsa-da, biroz vaqt о
ʻ
tib shо
ʻ
ro 
davrida bu haqiqatlar unutiladi, xamsa dostonlari oddiy sarguzasht asarlar sifatida talqin etiladi. 
Natijada olam va odam mohiyatini nihoyat darajada chuqur aks ettirgan bu dostonlar poetikasi 
oddiy sharhdan iborat bо
ʻ
lib qoladi. Shu ma‘noda adabiyotshunos fikrlari terandir. U ―konsep-
siyaga binoan (doston mohiyati nazarda tutilgan – ta‘kid bizniki M.Ataniyazova), olami hodisot 
yuzaga kelmasdan avval mavhum ―vujudi mutlaq‖ mavjud edi. U ayni zamonda husni mutlaq 
ham bо
ʻ
lib, uning husni gо
ʻ
yo oyna edi. Sonsiz-sanoqsiz jilvasi bо
ʻ
lgan bu husnning aksi olami 
hodisotni yuzaga chiqargan edi. Shuning uchun ashyolar olamining har biri ―vujudi mutlaq‖ 
kо
ʻ
zgusi va undan hissa. Bular orasida inson eng yuqori va mukammali bо
ʻ
lib, о
ʻ
zining aqli va 
idrok qobiliyati bilan ajralib turadi‖, - deydi [О
ʻ
sha manba.105]. Ayni shu masalalarda, ya‘ni 
olam va odam mohiyatini Sharq tasavvuf falsafasi asosida anglashda olim tо
ʻ
g‗ri pozitsiya egal-
laydi. Bu holat bir tomondan ―Hayrat-ul abror‖ mazmuniga ham yо
ʻ
l ochadi. ―Biroq – adabi-
yotshunos, bu masalada ham Navoiy shariat dogmalariga, sо
ʻ
fizm mistikasiga qarama-qarshi 
boruvchi fikrlarni ilgari suradi‖[О
ʻ
sha manba.105], - degan fikrda islom va tasavvuf g‗oyalarini 
xaspо
ʻ
shlovchi shо
ʻ
ro mafkurasi irodasini namoyon etadi. Aslida ―yangicha hayot va qarashlar‖ 
ma‘nosida qabul qilingan bu mafkura shariat va tariqatning ma‘naviy mukammal inson 
g‗oyasiga butkul zid edi. Shu bois ―nafsga qarshi kurashuvi (о
ʻ
zlikni о
ʻ
ldirishi), tarki dunyo 
qilishi, dunyoning huzur-halovatlaridan voz kechishi, о
ʻ
limdan burun о
ʻ
zini halok etishi‖ davr 
adabiyotshunosligida bо
ʻ
lgani kabi Olim Sharafiddinov qarashlarida ham muntazam ravishda 
ta‘kidlanadi. Bu komillikdagi bir ichki ehtiyoj, ruhoniy mashq, nafs va dunyo kirdikorlaridan 
saqlanish, ruh va kо
ʻ
ngil oromini ta‘minlash uchun о
ʻ
ziga xos tadbir ekanligi e‘tibordan chetda 

---

228 
qoladi. Shunday о
ʻ
rinlarda yangi davr о
ʻ
zbek adabiyotshunosligi bir qator yо
ʻ
qotishlarga 
uchraganligi kо
ʻ
rinadi. Hatto, Alisher Navoiy ham ―о
ʻ
z zamonidagi diniy-tasavvufiy ta‘limotlar 
ta‘siridan qutulib ketmagan edi‖ [О
ʻ
sha manba.106] degan yanglish xulosalarga olib keladi. 
Dunyo hayotida ham, insoniyat jamiyatida ham ma‘naviy komillikning birdan-bir tо
ʻ
g‗ri yо
ʻ
li 
mana shu mumtoz zotlar va asarlar tayangan manbalar ekanligi ma‘lum muddat xotiradan 
kо
ʻ
tariladi. Shu ma‘noda mumtoz siymolar va asarlar, xususan, ―Hayrat-ul abror‖ haqida yangi 
shо
ʻ
ro davri ilk qarashlari bilan bugungi kun nuqtai nazarlari jiddiy farqlanadi. Olim 
Sharafiddinovning ―Hayratu-l-abror‖ haqidagi qarashlarida ham murakkabliklar va ziddiyatlar 
kо
ʻ
zga tashlanadi. Olim dastlab doston mohiyatini haqqoniy baholaydi va keyinroq ayrim 
о
ʻ
rinlarda hatto о
ʻ
z fikrlariga qarshi mulohazalar yuritadi. Bu holat olimning Alisher Navoiy va 
umuman mumtoz adabiyotni chuqur tushunganini, biroq zamona zayliga kо
ʻ
ra bor haqiqatlarni 
aytishga imkoni bо
ʻ
lmaganligini kо
ʻ
rsatadi. Olim Sharafiddinov doston haqida о
ʻ
z qarashlarini 
aytib olish uchun ham ba‘zi holatlarda ―qizil mafkura‖ga yon bosishga majbur bо
ʻ
ladi. Shu 
о
ʻ
rinda aytib о
ʻ
tish kerakki, Alisher Navoiy ―Xamsa‖si о
ʻ
zbek adabiy tanqidi fani uchun manba 
sanaladi. Bu jihat ham Olim Sharafiddinov e‘tiboridan chetda qolmaydi. U ―Hayrat-ul abror‖dan 
ayni masalalarga doir muhim fikr-mulohazalarni e‘tirof etadi. Masalan, shoirning ―fasohat ahllari 
toji‖ Nizomiy, ―qalami bilan Hind о
ʻ
lkasini ziynatlagan‖ Xusrav Dehlaviy, ―sо
ʻ
zining qasri 
shunday baland kо
ʻ
tarilganki, unga falak kamand sololmaydigan‖ Jomiy tavsiflarini yoki badiiy 
sо
ʻ
z ta‘rifidagi ―sо
ʻ
z – kо
ʻ
ngil qutichasi ichidagi javhardir‖ kabi mulohazalariga munosabat 
bildiradi. U bulardan tashqari badiiy shakl va mazmun haqida gapirib, ―san‘at asarining surati 
(shakli) qanday bо
ʻ
lmasin, asli mazmun ekanini qayd etadi‖, ―shakl va mazmun birligini e‘tirof 
etadi‖ [О
ʻ
sha manba.107] va hazrat Alisher Navoiyning bu boradagi qimmatli she‘riy misralarini 
keltiradi: 
Nazmda ham asl anga ma‘ni durur, 
Bо
ʻ
lsun aning surati harne durur. 
Nazmki ma‘ni anga marg‗ub emas, 
Ahli maoni qoshida xо
ʻ
b emas...
Bundan tashqari olim Alisher Navoiyning temuriy shoh-sultonlarga bag‗ishlangan 
madhlarini xotirlash bilan ―Hayratu-l-abror‖ asari ijtimoiy maqomga egaligini eslatadi. Olim 
Sharafiddinov dostonni muqaddimadan sо
ʻ
ng asosiy mavzuni ichiga olgan yigirma maqolotda 
tahlil etadi. ―Shoir – deydi u, bu maqolotlarda podshohlar, ruhoniylar, adolat, muruvvat va 
saxiylik, odob va kamtarlik, qanoat, insof, vafo, bir-biriga yordam berish, ishq, rostgо
ʻ
ylik, ilm 
va olimlar, qalam va kotiblar, xalqqa xizmat qiluvchilar, mehnatkashlar, johillar, mayxо
ʻ
rlar, 
xudbinlar, firibgarlar, xoinlar, dunyoviylik, bahor, hayotni sevish va boshqalar tо
ʻ
g‗risida 
sо
ʻ
zlaydi‖ [О
ʻ
sha manba.108]. Doston dastlabki maqolotlarida turli tabaqalarga oid qarashlarini 
bayon etgan bо
ʻ
lsa, uchinchi maqolotda shoh va uning amir, beklarini tanqid qiladi, tо
ʻ
rtinchi 
maqolotda riyokor shayxlar, beshinchi maqolot saxiylik va baxillik, oltinchi maqolot kamtarlik, 
hayo tо
ʻ
g‗risida, ettinchi maqolot qanoat va ta‘magirlik, sakkizinchi maqolot vafo va dо
ʻ
stlik, 
tо
ʻ
qqizinchi maqolot ishq, о
ʻ
ninchi maqolot rostlik va tо
ʻ
g‗rilik, о
ʻ
n birinchi maqolot ilm va 
olimlar, johillar va nodonlar, о
ʻ
n ikkinchi maqolot qalam va qalam ahli, о
ʻ
n uchinchi maqolot 
xalqqa manfaat etkazuvchilar, о
ʻ
n tо
ʻ
rtinchi maqolot kajraftor falakning jafokorligi, о
ʻ
n beshinchi 
maqolot mayxо
ʻ
rlik, о
ʻ
n oltinchi maqolot takabburlik, xudbinlik, о
ʻ
n yettinchi maqolot umr fasl-
lari, о
ʻ
n sakkizinchi maqolot falak g‗amxonasi, umr vafosizligidan shikoyat, о
ʻ
n tо
ʻ
qqizinchisi 
vatan madhi, yigirmanchi maqolot shahzodaga nasihatga bag‗ishlanadi. Olim Sharafiddinov bu 
kabi mazmunan alohida asar darajasida bо
ʻ
lgan maqolotlar haqida atroflicha mulohazalar yuri-
tadi. Ushbu maqolotlarda bayon etilgan fikr-qarashlar umuminsoniy va hayotning doimiy ma-
salalariga tegishli bо
ʻ
lgani uchun ham ular tahlilida olim о
ʻ
zini erkin his etadi. Bu talqinlarda 

---

229 
adabiyotshunosning sobiq mafkura tazyiqidan ozorlanib fikr yuritishi sezilmaydi. Shuningdek, 
olim beshinchi maqolotda keltirilgan ―Hotam Toy‖ va sakkizinchi maqolatdagi ―Ikki vafoli yor‖ 
hikoyatlarini о
ʻ
zgacha ruh bilan tadqiq qiladi. Olim Sharafiddinov ―Hayratu-l-abror‖ haqidagi 
qarashlarini xulosalab, ―Biz bu erda ―Hayrat-ul abror‖ning badiiy xususiyatlarini keng tahlil 
etish niyatida bо
ʻ
lmaganimiz uchun yuqoridagi izohlar bilan chegaralanamiz. Shuning о
ʻ
ziyoq 
axloqiy, didaktik, ijtimoiy, falsafiy mavzularni qamrab olgan mazkur dostonning turmush 
hodisalarini chuqur obrazlarda aks ettirgan, fikriy teranlikni yuksak poetik iboralar va rang-
barang vositalarda ifodalagan badiiy asar ekanidan dololat beradi‖ [О
ʻ
sha manba,118], - deydi. 
Adabiyotshunos Olim Sharafiddinovning ushbu fikrlari ilmiy maqolaga xulosa bо
ʻ
lishi mumkin 
edi, biroq ―Hayrat-ul abror‖ dostoni poetikasi bilan bog‗liq qarashlar davomiyligini e‘tirof etish 
lozimdir. Olim kо
ʻ
proq dostonga xos struktura, janriy-mazmuniy о
ʻ
ziga xoslik, an‘anaviylik, 
maqolotlar g‗oyasi kabi masalalarni taftish etishga harakat qiladi. Bu о
ʻ
z vaqti adabiy-estetik 
qarashlari uchun ham, keyingi navoiyshunoslik ilmi taraqqiyoti uchun ham muhim ahamiyatga 
ega edi. Shu ma‘noda bu qarashlar yangi navoiyshunoslik ilk bosqichlarda ham ancha samara-
larga erishganligini tasdiqlaydi.