O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

Литература 
1.
Пулaтов Т. Черепaхa Тaрaзи. – М.: Советский писaтель, 1995.
2.
Бочaров А. Преврaщение жизни. Послесловие // Пулaтов Т.К. Влaдения: Ромaн, 
повести, рaсскaзы. – Кишинев, 1986. 
3.
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №3 (161). 2016 Особенности обрaзной 
структуры прозы Тимурa Пулaтовa. 

---

220 
ALISHER NAVOIYNING “NASOYIMU-L-MUHABBAT” ASARIDA NAJMIDDIN 
KUBRO USTOZLARI XUSUSIDA 
 
U.Ametova, 
О
ʻ
zMU tadqiqotchisi 
Mutafakkir Alisher Navoiyning ―Nasoyimu-l-muhabbat‖ asari valiylar hayotiga oid ma‘lu-
motlardan jamlangan tazkiradir. Asar piri komili Abdurahmon Jomiyning ―Nafohat ul-uns‖ 
tazkirasi ta‘sirida yaratilgani ma‘lum. Shu bois tazkira avvalida tasavvufga oid ba‘zi nazariy 
jihatlarning yoritilishi ham tabiiy. Garchi ―Nafohatu-l-uns‖dagi kabi tasavvufga oid qarashlarga 
atroflicha, keng izoh berilmagan bо
ʻ
lsa-da, tanlangan misol va baytlar nafaqat tasavvuf, balki 
adabiyot xususida ham bahs-munozaralar qilishga imkon yaratadi. Kо
ʻ
pgina Shayxlarning ilk bor 
tazkiraga kiritilishi ham alohida e‘tiborga molik. Va ularning aksariyati vatanimizda tavallud 
topib, tariqatga kirgan shaxsiyatlar ekanligi ham bu asarga bо
ʻ
lgan qiziqishni oshiradi. Shu-
ningdek, Navoiyning tasavvuf ilmidan chuqur xabardor ekanligi, naqshbandiylik tariqati makta-
bining bir muridi bо
ʻ
lganligi bois tanlagan ma‘ulumotlari tasavvufdagi ma‘lum bir masalani 
yoritishga asos bо
ʻ
lib xizmat qiladi. Ayniqsa, yassaviylik, kubraviylik, naqshbandiylik tariqati 
vakillarining hayotiga oid berilgan ma‘lumotlar jamlansa, mazkur tariqatlarning о
ʻ
ziga xos 
jihatlari haqida yaxlit bir tasavvur paydo qilishi shubhasiz.
Ma‘lumki, mutasavvif Alisher Navoiyning Najmidddin Kubro shaxsiyati va kubroviylik 
tariqati odob-arkonlariga muhabbati cheksiz bо
ʻ
lgan. Bu holat uning nafaqat asarlarida 
Najmiddin Kubro nomi qayta-qayta tilga olinishi yoxud ustozi va xalifalariga oid ma‘lu-
motlarning keltirilishida, balki asarlarida irfoniy g‗oya va obrazlar uyg‗unligida ham yaqqol 
namoyon bо
ʻ
ladi. Mana shunday asarlaridan biri, shubhasiz, ―Nasoyim ul-muhabbat‖dir.
Tazkirada, avvalo, Shayxi valitarosh Najmiddin Kubroning ustozlari: Shayx Ammor Yosir 
(q.r.), Shayx Rо
ʻ
zbehoni Kabir Misriy (r.t.), Shayx Ismoil Qasriy (q.r.)lar haqida ma‘lumot 
beriladi. Va ular haqida tо
ʻ
xtalganda, asosiy e‘tiborni Najmiddin Kubroning ulardan tahsil olgan-
ligi hamda tariqatning ma‘lum bir odob-arkonini bajarishdagi ma‘rifati haqida bahs yuritadi. 
Tazkirada, avvalo, Shayx Ammor Yosir (q.r.) nomi zikr etiladi va kubraviylik tariqatida 
xilvat
asosiy vazifalardan ekanligi ma‘lum bо
ʻ
ladi. Bu esa Kubro hazratlarining shaxsiy xilvat hayoti 
bilan chambarchas bog‗liqdir. Xilvatga kirgan solik, birinchi navbatda, niyatida xolis va tо
ʻ
g‗ri 
bо
ʻ
lmog‗i kerak. Ilk xilvatidagi niyat qusurligi, ya‘ni shuhrat orzusi bо
ʻ
lganligi bois komil mur-
shid Shayx Ammor Najmiddin Kubroni qayta xilvatga kiritadi. Bu haqda ―Nasoyim‖da о
ʻ
qiymiz: 
―Shayx dedikim, avval niyating tashihin qil, andin sо
ʻ
ngra xilvatqa kir! Aning botinining 
nurining partavi kо
ʻ
nglumga tushdi, kitoblarimni vaqf qildim va liboslarimni fuqarog‗a ulash-
dim, bir jubbadin о
ʻ
zgakim kiyib erdim: Va dedimkim, bu xilvatxona mening qabrimdur va bu 
jubba kafanim, manga yana tashqari chiqmoqning imkoni yо
ʻ
qdur... Shayx manga boqdi va 
dediki, kirgil, niyatni durust qilding. Chun kirdim, xilvat itmomi dast berdi. Shayxning himmati 
yumnidin futuhot eshiklari yuzumga ochildi‖
5
. Navoiy bu ma‘lumotni Shayxning о
ʻ
z asari 
―Favoyih ul-jamol‖dan olinganidan xabar beradiki, tazkira muallifi Kubro asarlaridan bevosita 
xabardor bо
ʻ
lgan. Shu bois uning shaxsiyati, tariqatidagi odobu arkonlar haqida aniq manbalar 
asosida ma‘lumot keltiradi. Shayx Rо
ʻ
zbehon Misriy haqidagi ma‘lumotlar ham Najmiddin 
Kubro ma‘naviy yо
ʻ
lchiligidagi bir ma‘lumot bilan bog‗liq: ―...Va Shayx Najmuddin Kubro 
aning suhbatig‗a etibdur va anda riyozatqa mashg‗ul bо
ʻ
lubdur va xilvat о
ʻ
lturubdur. Va Shayx 
Rо
ʻ
zbehoni Kabir alarni quyavliqqa qabul qilib, alarg‗a Shayxning qizidin ikki о
ʻ
g‗ul 
bо
ʻ
lubdur‖
6
. Ma‘lum bо
ʻ
lmoqdaki, kо
ʻ
pgina tariqat namoyandalari kabi Shayx Rо
ʻ
zbehon Kabir 
muridlari Najmiddin Kubroni kuyovlikka qabul qiladilar.

---

221 
Haq yо
ʻ
lidagi soliklar bir necha ustozlardan ilm о
ʻ
rganganlar. Biroq irodat xirqasi, albatta, 
bir ustozdan kiyilgan. Najmiddin Kubroning irodat xirqasi nisbati Shayx Ismoil Qasriyga tegishli 
ekani ham tazkirada aytilib, ushbu silsila tо
ʻ
liq beriladi: ―Va Shayx Najmuddin Kubro q. s. aning 
suhbatig‗a etibdur va aning iligidin xirqa kiyibdur. Va ul Muhammad Monkildin va ul 
Muhammad b. Dovud al-ma‘ruf b. Nodim ul-fuqarodin va ul Abulabbos Idrisdin va ul 
Abulqosim Ramazondin va ul Abu Ya‘qub Tabariydin va ul Abu Abdulloh b. Usmondin va ul 
Abu Ya‘qub Nahrajuriydin va ul Abu Ya‘qub Susiydin va ul Abdulvohid b. Zayddin va ul 
Kumayl b. Ziyoddin q. t. a. va ul amir ul-mо
ʻ
‗minin Ali b. Abu Tolib (r. t.)din va alar Hazrat 
Risolat (s.a.v.)din‖
7
. Tariqatda murshidlar silsilasi aosan Hazrati Abubakr Siddiq va Hazrati Ali 
(r.a.) orqali Payg‗ambarimiz (s.a.v.)ga ulangan. Ushbu silsiladan kubraviylik tariqati, asosan, 
jahriylik zikrini ado etgan va Hazrat Aliga bog‗langanligiga guvoh bо
ʻ
lamiz. 
Tazkirada Najmiddin Kubrodek shaxsiyat va kubraviylik kabi о
ʻ
z mustahkam ma‘naviy 
tajribalariga ega tariqatning paydo bо
ʻ
lishidagi murshidlarning beqiyos о
ʻ
rni kо
ʻ
rsatilishi baro-
barida kubraviylik vakillarining tariqat hayotiga oid lavhalar ham keltiriladi. Bu bilan tasavvufiy 
hayot haqida yanada tо
ʻ
liqroq, kubraviylik tariqatining odob-arkonlari tо
ʻ
g‗risida yanada aniqroq 
xulosalarga ega bо
ʻ
lamiz. Kubraviylik tariqati vakillarining aksariyati Shayxlari kabi etuk ijod-
korlar bо
ʻ
lishgani ma‘lum. Ular ham tasavvuf haqida ilmiy-nazariy, ham badiiy-irfoniy asarlar 
meros qoldirishgan. Tazkirani sinchiklab mutolaa qilgan о
ʻ
quvchi muallif ularning kо
ʻ
pchili-
gidan xabardor ekanligini fahmlaydi. Masalan, Majduddin Bag‗dodiy (q.s.)ning ―Tuhfat ul-
bararah‖, Shayx Najmuddin Roziy al-Ma‘ruf b. Doya (q.s)ning ―Mirsodu-l-ibod‖ va ―Bahr ul-
haqoyiq‖, Shayx Sa‘duddin Hummuyiy (q.s.) ning ―Mahbub‖, ―Sajanjalu-l-arvoh‖ va hokazo 
risolalari tilga olinadi. Tariqatdagi turli tarbiya usullari, ustoz va tolibning о
ʻ
zaro munosabati 
haqida qiziqarli voqealar bayoni keltiriladiki, bu ham murshidning, ham muridning ma‘rifatidan 
xabar beradi. Shuningdek, Shayxlarning she‘rlaridan parchalar ham ularning ma‘naviy hollari 
haqida taassurot uyg‗otadi. Masalan, kubraviylik xalifalaridan murakkab taqdir egasi, ilmu 
ma‘rifat dengiziga g‗arq bо
ʻ
lgan Majididdin Bag‗dodiy tо
ʻ
g‗risidagi ma‘luomotlarga e‘tibor 
qarataylik. Latif suratli va hay‘atli murid Shayx Majididdin Bag‗dodiyni Shayx mutavazzo 
xizmatiga buyuradi. Buni eshitgan tabiba onasi norozi bо
ʻ
lib, bu xizmatni ado etish uchun unga 
о
ʻ
ntacha qul yuborishini aytganda, Shayx shunday javob qiladi: ―...anga aytingki, men 
eshitibmenki, tib ilmin bilursen, sendin bu sо
ʻ
z ajabdur. Agar sening о
ʻ
g‗lungg‗a safroviy isitma 
tashvish bersa, men doru ul qullarg‗a bersam, ul sihhat toparmu? Ul javob topmadi. Bu nav‘ 
tarbiyatkim, Hazrat Shayx q. s. Shayx Majdudding‗a bunyod qildilar. Bir necha vaqtdin 
sо
ʻ
ngrakim, riyozatlar tortib suluklar qildi, oliy marotib hosil qilib, buyuk maqomlarg‗a qadam 
qо
ʻ
ydi‖
8
. Kо
ʻ
rinib turibdiki, tariqat amaliy jarayon. U bevosita har bir Haq solikning о
ʻ
zi bosib 
о
ʻ
tadigan yо
ʻ
ldir. Shundagina qalb salomatligiga erishiladi. Maqomdan maqomga о
ʻ
tiladi.
Ma‘lumki, Najmiddin Kubro xalifalari murshidi komilning haqiqiy izdoshlari sifatida aksar 
ruboiy janrida ijod qilgan. Navoiy ham bir mutasavvif shoir о
ʻ
laroq ularning ijodlaridan 
tazkirada namunalar keltiradi. Quyidagi ruboiy Sayfiddin Boxarziyning Shayxiga bо
ʻ
lgan 
muhabbati va u zotning duosiyu, karomati bilan sultonlar xizmatida bо
ʻ
lgan hol bayonlaridir: